---

Saak nr 223/86 IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA (APPELAFDELING) In die saak tussen:

W M THOMPSON . Appellant

en

G J VOGES Respondent

Coram: RABIE WND HR, JOUBERT, HOEXTER, NESTADT, ARR et BOSHOFF, WND AR.
Verhoordatum: Lewerinqsdatum:

19 Mei 1987. 14 September 1987

UITSPRAAK RABIE WND HR:

Die/

2

Die appellant (na wie ek as Thompson sal verwys)

het op 20 November 1981 'n tjekvorm onderteken en gekruis

deur "& Co" tussen twee parallelstrepe in die boonste

linkerhoek van die vorm aan te bring, en het dit toe aan

ene H.C. du Preez afgegee om die ander besonderhede in

te vul en dan die voltooide tjek te gebruik om (volgens

Thompson se getuienis, wat deur die verhoorhof aanvaar is)

te betaal vir twee slagskape wat Du Preez vir hom (Thompson)

sou koop. Volgens Thompson moes die bedrag wat Du Preez

op die tjek kon invul nie meer as R75 of R80 gewees het

nie. Du Preez het Thompson egter bedrieg. Hy het 'n

bedrag van R25 000 op die tjek ingevul en het die tjek

toe aan die respondent (na wie ek as Voges sal verwys)

gegee/....,
3
gegee ter betaling van beeste wat hy (Du Preez) 'n tyd

tevore van Voges gekoop het. Voges het Thompson daarna

in die Witwatersrandse Plaaslike Afdeling op die tjek

vir betaling van R25 000 aangespreek. Thompson se

verweer was dat Du Preez sy magtiging oorskry het en dat

hy derhalwe nie vir betaling van die R25 000 aanspreek-

lik was nie. Voges het in 'n repliek geantwoord dat

selfs indien Du Preez sy magtiging oorskry het, Thompson

belet ("estopped") vas om dié verveer te opper. Die

verhoorhof (Flemming R) het Voges se beroep op estoppel

gehandhaaf en Thompson gelas om R25 000 te betaal. Die

appèl is teen hierdie bevel.

Die feite van die saak, vir sover relevant, blyk

uit die getuienis van Thompson en Voges. Du Preez

is/......

4

is deur Voges se advokaat as getuie opgeroep. Hy het o.m.

beweer dat hy en Thompson saam die betrokke beeste by Voges

gekoop het. Die verhoorhof het bevind dat hy heeltemal onge-

loofwaardig was en het sy getuienis buite rekening gelaat.

Daar is nie betoog dat die verhoorhof se bevinding verkeerd

was nie. (Hier kan bygevoeg word dat Du Preez weens die

bedrog wat hy teenoor Thompson gepleeg het deur 'n streekhof

aan bedrog skuldig bevind is en tot 5 jaar gevangenisstraf

veroordeel is.)

Voges het tereg aanvaar dat hy die estoppel wat hy

geopper het, moes bewys, en hy het gevolglik eerste getuig

Sy getuienis was soos volg. Hy boer in die distrik

Warmbad en hy spekuleer ook met vee. Teen die middel

van Oktober 1981 het hy 77 beeste na 'n veiling

op/.....

5
op Wannbad geneem. Dit was beeste wat hy en ene Jooste

teen die einde van September 1981, d.w.s. net 'n paar

weke tevore, op Boksburg gekoop het. Jooste het die

verkoper van die beeste betaal, en hy (Voges) het daama

'n tjek vir R7 150 aan Jooste gegee. Diê bedrag vas,

het Voges getuig, "my deel van die aankoop van die beeste".

Dit was ietwat minder as die helfte van die koopprys

van die beeste. Jooste, het Voges ook in hierdie ver-

band gesê, "het meer beeste as ek gehad, dit was nie

net die helfte nie". Voges het in antwoord op die

vraag van sy advokaat of Jooste 'n "vennoot" van hom was,

geantwoord: "Dit is reg, U Edele". (Hy het geen be-

sonderhede oor die presiese verhouding wat daar tussen

hulle bestaan het, gegee nie.) Wat sy neem van die

beeste/.....
6
beeste na die veiling betref, het Voges getuig dat hy

'n prys van R300per bees verlang het . Voordat die beeste

opgeveil sou word, het Du Preez na hom toe gekom en hom

gevra wat "sy prys vir die beeste" was. Hy het toe

vir Du Preez gesê wat hy wou hê (d.w.s. R300 per bees),

waarop Du Preez gesê het dat as hy nie sy prys kry nie,

hy (Du Preez) daarin "belang stel" om die beeste te koop

Dit hoogste bod vir die beeste was maar sowat R250 per

bees, en Voges het dit nie aanvaar nie. Daarna het

Du Preez na hom toe gekom en gesê dat hy die beeste wou

koop. Nadat hulle oor die saak gesels het, het Du Preez

toe die beeste gekoop. Voges kon nie aan die hof sê wat

die presiese bedrag was waarvoor hy die beeste verkoop

het nie. Dit was, het hy gesê, R24 000 "en 'n paar

rande/....
7
rande". Toe hy vir Du Preez vra om te betaal, het Du

Preez gesê dat hy die beeste vir horaself en 'n vriend in

Johannesburg gekoop het en dat hy 'n tjek by dié vriend

sou gaan haal en nog dieselfde dag na Voges by 'n hotel

in Wannbad sou bring. Du Preez het sommige van die beeste

nog dieselfde dag laat wegry, en die ander die volgende

dag. Hy het nie daardie dag 'n tjek gebring soos hy aan

Voges beloof het nie, raaar het Voges gebel en gesê dat

hy te laat in Johannesburg aangekom het om die tjek te

kry en dat hy dit 'n paar dae later sou bring. Voges

het, volgens sy getuienis, Du Preez se woord aanvaar.

Sowat tien dae ná die dag van die veiling het Du Preez

Voges op sy plaas besoek en aan hom gesê dat hy en sy

vriend dit oorweeg om nog beeste by hom te koop

Hy/....

8
Hy het egter nie die beloofde tjek gebring nie. Voges

het by die een of ander geleentheid (dit is nie duidelik

wanneer dit was nie) 'n briefie aan Du Preez gegee wat

soos volg lui: "Hiermee verkoop ek Gert Johannes Voges,

sewe en sewentig beeste aan H. du Preez, en die beeste

is klaar betaal met aankope." Die datum wat op die

briefie verskyn, is 20 Oktober 1981. Volgens Voges het

hy die briefie op Du Preez se versoek aan hom gegee.

(Du Preez, het hy getuig, het gesê dat so 'n briefie dit

vir hom makliker sou maak om die beeste te verkoop.)

Voges het getuig dat hy geglo het dat hy wel vir die

beeste betaal sou word omdat Du Preez hom die dag op die

plaas vertel het dat sy vriend in Johannesburg, wie se

naam/.....
9
naam Thompson was, 'n bankbestuurder was. (Thompson was

inderdaad destyds 'n bankbestuurder, t.w. die bestuurder

van 'n tak van Nedbank in Malvern, Johannesburg, maar

volgens sy getuienis het hy en Du Preez mekaar vir die

eerste maal op 12 November 1981 ontmoet, d.w.s. 'n paar

weke ná die dag toe Du Preez by Voges op die plaas was.)

Voges het Du Preez weer op 20 November 1981 gesien. Du

Preez het op daardie geleentheid die tjek wat deur

Thompson onderteken was aan Voges gegee. Voordat ek

verder gaan met Voges se getuienis oor wat op daardie

gebeur het, gee ek eers 'n kort uiteensetting van

Thompson se getuienis oor hoe dit gekom het dat hy Du

Preez in besit van dié tjek gestel het.

Volgens/....

10

Soos reeds gesê, het Thcmpson getuig dat hy Du Preez vir die

eerste maal op 12 November 1981 gesien het. Dit was by

die plek waar sy (Thompson se) eggenote gewerk het. Hulle

was daardie dag sowat drie uur in mekaar se geselskap.

'n Week daarna, op 19 November 1981, het Du Preez na hom

toe gekom by die bank waarvan hy die bestuurder was en

aan hom gesê dat hy graag 'n tjekrekening by die bank wou

open. Dit het vir Thompson vreemd voorgekom dat Du

Preez, wat gesê het dat hy op Pietersburg woon en daar

'n rekening by Nedbank het, ook 'n rekening in Johannesburg

wou open, en toe hy Du Preez daaroor uitvra, het Du Preez

gesê dat hy geld van Springs af verwag en dat hy vir

"belastingdoeleindes" 'n "addisionele rekening vir krediet-

fondse" in Johannesburf wou hê. Thompson was, soos hy

die/....

11

dit gestel het, "skepties" oor hierdie verduideliking

van Du Preez en het toe die Nedbank-tak op Pietersburg

gebel om oor die rekening van H.C. du Preez navraag te

doen. Hy is oor die telefoon meegedeel dat H.C. du

Preez al vir 'n "geruime tyd" 'n rekening by die bank het

en dat dit 'n "goeie rekening" is . (In die strafsaak

teen du Preez, hierbo genoem, het Thompson getuig dat

hy oor die telefoon meegedeel is dat die rekening sedert

1971 bestaan.) Thompson het toe besluit om vir Du Preez

'n rekeninig te open en het aan hom gesê dat hy 'n dag

of twee daarna 'n tjekboek sou kon kry. (Du Preez het

inderdaad geen rekening in Pietersburg gehad hie. Die

rekening waarna die bank in Pietersburg verwys het, was

dié van Du Preez se vader - ook H.C. du Preez. Thompson

het/.

12

het uit die oog verloor dat du Preez in sy aansoekvorm

om 'n rekening te open, gesê het dat hy op 18 Julie 1957

gebore is. Du Preez sou in 1971 dus maar net 14 jaar

oud gewees het.) Nadat Thompson aan Du Preez gesê het

dat hy vir hom 'n rekening sou open, het Du Preez aan hom

gesê dat, indien hy (Thompson) daarin sou belangstel,

hy vir hom slagskape goedkoop kon kry. Twee skape,

het hy gesê, sou nie meer as R75 of R80 kos nie.

Thompson het laat blyk dat hy tvee skape sou wou hë

Hy het toe 'n tjekvorm, vaarop sy naam en huisadres in

drukskrif verskyn, geneem en nadat hy dit, soos reeds

hierbo vermeld, onderteken en gekruis het, het hy dit

aan Du Preez oorhandig. Du Preez sou die prys van

twee/.....

13

twee skape en die naam van die verkoper van die skape

op die tjek invul . Die "reëling" was, het Thompson

gesê, dat die bedrag hoogstens R80 sou wees. Du Preez

het nog dieselfde middag - dit was 'n Donderdag - by 'n

motorhandelaar in Malvern ingestap waar hy te kenne gegee

het dat hy 'n B M W-motorkar wou koop en dat hy 'n tjek

van Thompson gehad het om daarvoor te betaal. Die

handelaar, wat vir Thompson geken het, het agterdogtig

geraak en het Thompson vroeg die volgende more (Vrydag)

gaan waarsku dat iemand 'n tjek van hom wou gebruik het

om 'n motorkar te koop. Thompson het toe betaling van

die tjek gestop.

Ek/....

14

Ek keer nou weer terug na Voges se getuienis.

Hy het getuig dat hy en Du Preez mekaar in die loop van

Vrydagoggend (20 November 1981) by 'n hotel in Springs

ontmoet het en dat hulle toe na Jooste toe gery het.

(Jooste, hierbo genoem, was die persoon wat, volgens

Voges, saam met hom die 77 beeste gekoop het 'wat later

aan Du Preez verkoop is.) Voges, Du Preez en Jooste

hët toe saam na 'n restaurant in Boksburg gegaan, waar

hulle die middag geëet het. Terwyl hulle by dié restau-

rant was, het Du Preez Thompson se tjek ingevul en dit

aan Voges afgegee. Voges se advokaat (mnr Roux) het Voges

die volgende vraag oor sy aanvaarding van die tjek gevra:

'Nou toe hy nou daardie tjek vir u aanbied, wat het u

gedink?" Voges se antwoord was: "U edele ek het gedink

die/....

15

die tjek is reg, want hy het vir my gesê hy is geteken

deur die bankbestuurder." Voges het 'n tjek vir R13 763

aan Jooste uitgemaak. Sy advokaat het hom hieroor ge-

vra: "En op sterkte waarvan het u die tjek vir Jooste

uitgeskryf?" Voges se antwoord was: "Op sterkte van

'n tjek vir R24 000". (Hy het R25 000 bedoel. ) (Ek

verwys 'n bietjie later na wat Voges in kruisondervraging

oor sy aanvaarding van die tjek vir R25 000 en die feit

dat hy 'n tjek aan Jooste uitgemaak het, gesê het.)

Die bedrag van die tjek wat hy aan Jooste gegee het

(R13 763), het Voges gesê, was Jooste se "deel van die

beeste wat ek verkoop het". Dié bedrag was meer as die

helfte van R25 000, het Voges verduidellk, want "Jooste

het meer beeste as ek gehad, dit was nie net die helfte

nie"./....

16

nie". Die bedrag wat aan Voges vir die beeste verskuldig was, was, volgens Voges (soos reeds tevore gesê), 'n bietjie meer as R24 000, maar Du Preez het R25 000 op Thompson se tjek ingevul. Dit is gedoen nadat Du Preez, wat gesê het dat hy baie moeite en onkoste gehad het met die "op en af ry" tussen Pietersburg en Johannesburg en dat hy sonder geld was, voorgestel het dat die bedrag van R25 000 op die tjek ingevul word en dat Voges hom dan die verskil tussen R25 000 en die prys van die beeste in kontant betaal. Voges het in sy hoofgetuienis gesê dat hy toe R750 in kontant aan Du Preez gegee het. In kruisondervraging het dit geblyk dat hy nie seker was wat die bedrag was nie en dat hy in die strafsaak teen

Du Preez/

17

Du Preez gesê het dat die betrokke bedrag R910 was, maar

dat hy ook daarvan nie seker was nie. Voges het die

tjek vir R25 000 dieselfde middag (Vrydag) in sy rekening

by Trust Bank in Springs gedeponeer, en die bedrag van

die tjek wat hy aan Jooste gegee het (R13 763), is ook

dieselfde dag teen sy rekening by dié bank gedebiteer-

Wat laasgenoemde bedrag betref, het Voges getuig dat hy

niks daarvan van Jooste af teruggekry het nie. Hy het

Jooste "gevra", het hy getuig, maar "hy sê"hy het nie

geld nie."

Ek het hierbo gesê dat Voges in sy hoofgetuienis

getuig het dat hy die tjek wat Du Preez aan hom gegee het

as "reg" beskou het omdat Du Preez beweer het dat dit

"deur die bankbestuurder" onderteken is en, verder, dat

hy/....

18

hy "op sterkte" van dié tjek 'n tjek vir R13 763 aan

Jooste uitgemaak het. Hy is oor hierdie getuienis aan

kruisondervraging onderwerp wat daarop gemik was om

sy beroep op estoppel te ontsenu deur aan te toon dat

dit sy vertroue in Du Preez en sy geloof in die waarheid

van wat Du Preez aan hom gesê het, was wat hom beweeg

het om die tjek vir R25 000 te aanvaar en 'n tjek aan

Jooste uit te maak, en nie die feit dat hy geweet het

dat die tjek vir R25 000 'n tjek van Thompson was nie.

Die eerste vraag wat hy in kruisondervraging oor die be—

trokke getuienis gevra is, was of hy die tjek wat Du Preez

aan hom gegee het sou geneera het as Du Preez niks aan

hom gesê het "oor 'n vriend wat hy in Johannesburg het wat
'n/.....

19

'n bankbestuurder is wat saam met hom in die transaksie

is" nie. Voges se antwoord was; "Ek sou hom geneem

het, maar ek sou getwyfel het." Dieselfde vraag is

toe weer aan hom gestel en hy is gevra om goed daaroor

na te dink. Sy antwoord was toe dat hy nie die tjek

sou geneem het nie. Dit is toe aan hom gestel dat hy

nooit op grond van die tjek wat Du Preez aan hom gegee

het "enige ander tjeks" sou "uitgeskryf" het as Du Preez

nie beweer het dat hy en Thompson "saam in die besigheid

is en Thompson is 'n bankbestuurder en dit is die bankbe-

stuurder se tjek" nie . Voges se antwoord was : "Dit

is reg". Hierop is hy gevra of hy die tjek sou "aan-

vaar" het indien Du Preez nie so 'n bewering gemaak het

nie . Sy antwoord was: ^"U edele , ek sou hom aanvaar

het/....

20

het, want toe het ek al lank vir my geld gewag." Die

geleerde regter het hom toe gevra of hy die tjek sou

"gevat" het indien dit deur die "een of ander Thompson"

onderteken was en Du Preez niks gesê het van sy vriend

wat 'n bankbestuurder is nie. Voges se antwoord was:

"Ek sou hom gevat het, U edele". Die regter het hom

toe gevra: "En as daardie tjek getrek was deur Van der

Merwe?" Hierop het Voges gesê: "U edele, ek sou nie

vir Jooste 'n tjek gegee het van R13 000 as dit nie die

bankbestuurder se tjek is nie." In antwoord op 'n

verdere vraag van die hof het Voges gesê dat selfs indien

Du Preez nie van 'n bankbestuurder gepraat het nie, hy

die tjek sou "gevat" het, wie ook al die trekker daarvan

was.

Die/.....

21

Die gedeelte van Voges se repliek waarin hy hom

op estoppel beroep, lui soos volg:

"1. AD PARAGRAPH 3(b), (c) and (d) OF DEFENDANT'S PLEA

In the event of the above Honourable Court finding that Defendant and the said DU PREE2 concluded an agreement as alleged and that

DU PREEZ exceeded his authority as alleged

of (all/which is denied), then the Plaintiff

pleads as follows:-

(a) In handing the incomplete cheque to

DU PREEZ, the Defendant led and induced Plaintiff into the reasonable and bona fide belief that DU PREEZ had the necessary authority to issue the cheque in an amount of R25 000,00;

(b) The Plaintiff acted upon such belief
to his prejudice in giving valuable
consideration for the said cheque, as
appears from paragraph 1.2 of the Further
Particulars to Plaintiff's Declaration;

Alternatively/

22

Alternatively, the Plaintiff acted upon such belief to his prejudice in accepting the said cheque in full payment of the amount due in respect of cattle referred to in paragraph 1.2 of Plaintiff's Further Particulars, and thereafter paying an amount of R13 700,00 to one Jooste, being the said Jooste's share of the proceeds of the sale of the said cattle.

(c) In the premises Defendant is estopped from denying that DU PREEZ had the necessary authority to issue the cheque in an amount of R25 000,00 and that Plaintiff is entitled to claim payment of the amount of the said cheque."

In paragraaf 1.2 van die nadere besonderhede by die eiser se deklarasie waarna daar in paragraaf l(b) van die repliek, hierbo aangehaal, verwys word, word daar gesê dat die "valuable consideration" wat vir die tjek gegee is, "Cattle to the value of R25 000.00" was. Thompson

het/....

23

het geen dupliek in antwoord op Voges se repliek inge-

dien nie. Die bewerings in die repliek moet gevolglik

geag word ontken te wees. (Kyk reel 25(2) van die een-

vormige hooggeregshofreëls.)

Die eerste betoog wat in hierdie hof deur

Voges se advokaat gelewer is, berus nie op bewerings

wat in Voges se repliek vervat is nie, maar op getuienis

wat deur Thompson by die verhoor gegee is. Die betoog

lui dat dit vir Voges onnodig is om die vereistes wat

gewoonlik vir estoppel gestel word te bewys aangesien

die feit dat Thompson die tjek in blanko onderteken het

en Du Preez toegelaat het om dit te voltooi en as tjek

te gebruik 'n "vorm van outomatiese aanspreeklikheid

(oftewel 'n outomatiese estoppel)" skep wat meebring

dat/....

24

dat Thompson nie kan beweer dat hy nie vir die volle bedrag van die tjek, soos deur Du Preez ingevul, aanspreeklik is nie. (Die woorde tussen aanhalings-tekens kom uit die advokaat se skriftelike betoogpunte - ) Vir hierdie betoog het mnr Roux hom op drie Engelse sake beroep, nl. Baxendale v. Bennett (1878) 3 Q B D 525, Lloyd's Bank Limited v. Cooke and Others (1907)1 K B 794 en Smith v. Prosser (1907)2 K B 735,en sy betoog lui verder dat die beginsels van die Engelse reg, soos uit daardie sake blyk, ooreenstem met beginsels van die Romeins-Hollandse reg wat in sekere Suid-Afrikaanse gewysdes aanvaar is. Ons is in hierdie verband verwys na Preuss and Seligmann v. Prins 1 Roscoe 198, Silver
v. Shapiro 1926 TPD 141 en Burns v. Forman 1953(2) SA

226/

25

226 (W).

Die beginsel waarop die advokaat hom beroep, word soos volg in die uitspraak van Brett L J in Baxendale v. Bennett, supra, op 531 gestel:

"Where a man has signed a blank acceptance, and has issued it, and has authorized the holder to fill it up, he is liable on the bill, whatevér the amount may be, though he has given secret instructions to the holder as to the amount for which he shall fill it up; he has enabled his agent to deceive an innocent party, and he is liable."

In Smith v. Prosser, supra, op 752, word die volgende oor die aangeleentheid in die uitspraak van Fletcher Moulton L J gesê:

"If a person signs a piece of paper and gives it to an agent with the intention that it shall in his hands form the basis of a

negotiable/

26

negotiable instrument, he is not permitted to plead that he limited tne pov.er of his agent in a way not obvious on the face of the instrument."

In Baxendale v. Bennett het dit om 'n wissel gegaan Die plek waar die trekker se naam geteken moes gewees het, is blanko gelaat. Die verweerder in die saak het sy naam as akseptant op die dokument geteken en die dokument is daarna uit sy kantoor gesteel. Iemand se naam is daarna sonder die magtiging van die verweerder as trekker op die dokument ingevul en die dokument is toe aan 'n "bona fide holder for value" oorgedra. Die hof het beslis dat die verweerder nie aanspreeklik was nie. Sowel Bramwell L J as Brett L J het beslis dat aangesien die verweerder nie die dokument as ver-

handelbare dokument in omloop gebring het of veroorsaak

het/

27

het dat dit in omloop gebring word nie, hy nie aanspreeklik gehou kan word nie. Dit is egter van belang om daarop te let dat Bramwell L J in die eerste gedeelte van sy uitspraak gesê het dat indien die verweerder aanspreeklik sou wees, dit alleen op grond van estoppel kon wees. Ek haal aan uit sy uítspraak (op 529):

"The defendant is sued on a bill alleged to
have been drawn by W. Cartwright on and
accepted by him. In very truth he never
accepted such a bill; and if he is to be
held liable, it can onlý be on the gronnd
that he is estopped to deny that he did so
accept such a bill. Estoppels are odious,
and the doctrine should never be applied
without a necessity for it "

Bramwell L J het die optrede van die verweerder bespreek en bevind dat, selfs indien aanvaar word dat hy nalatig was deurdat hy die betrokke dokument nie veilig bewaar

het/

28

het nie, sy nalatigheid nie "the proximate or effective

cause of the fraud" was nie. "A crime was necessary

for its completion.", het hy bygevoeg. Dit is duidelik

dat die estoppel wat Bramwell L J bespreek het nie 'n

soort outomatiese estoppel is soos dié waarvan mnr Roux

in sy betoog gepraat het nie.

In Smith v. Prosser, supra, het die verweerder

dókumente wat as promesses voltooi moes word aan 'n

prokureur gegee om te hou totdat hy (die verweerder)

hom sou laat weet vir welke bedrae, en ten gunste van

wie, hy die dokumente moes voltooi. Die prokureur het,

sonder dat hy enige verdere opdrag van die verweerder

ontvang het, groot bedrae op die promesses ingevul en

dit aan die eiser, wat te goeie trou was, verkoop. Die

hof/.....

29

hof het beslis dat die verweerder nie aanspreeklik was

nie aangesien die prokureur slegs 'n "custodian" van die

dokumente was en die promesses sonder magtiging van die

verweerder voltooi en in omloop gebring het.

In Lloyd's Bank Limited v. Cooke and Others, supra,

is die verweerder deur die nemers van 'n promesse aange-

spreek. Die verweerder het sy naam op 'n blanko stuk

papier, waarop daar 'n seël aangebring was, geteken en

dit toe aan iemand gegee wat dit as 'n promesse vir

sekere bedrag moes voltooi en dan aan die eisers moes

afgee as sekuriteit vir geld wat hulle sou voorskiet.

Die betrokke persoon het 'n groter bedrag op die promesse

ingevul as wat hy gemagtig was om te doen en het op dié

wyse/....

30

wyse vir homself 'n voordeel verkry. Die eisers was nie

van sy bedrog bewus nie. Die hof het beslis dat die

verweerder belet ("estopped") was om die geldigheid van

die promesse te ontken en dat hy gevolglik vir die volle

bedrag van die promesse aanspreeklik was. Die verweer

is geopper - aldus die uitspraak van Collins M R op 799 -

dat in die geval van 'n verhandelbare dokument "the common

law doctrine of estoppel does not apply" en dat "the

rights of the parties must be ascertained solely by

reference to the provisions of the statute relating to

such instruments" (d.w.s. die Bills of Exchange Act,

1882). Die betoog is verwerp. Collins M R het o.m.

gesê (op 799) : "The question appears to me to be purely

one/....

31

one of estoppel at common law." Dit is duidelik dat

die beslissing geen gesag is vir die advokaat se boge-

melde betoog nie.

Ek kom nou by die Suid-Afrikaanse sake waarop

mnr Roux hom beroep het. Die feite van die vroegste

van die sake, Preuss and Seligmann v. Prins, supra, was die

volgende. Ene Terbrugge het vir 15 sjielings hawer by

die verweerder gekoop en het hom toe gevra om 'n kwitansie ,

wat in potlood geskryf was, te onderteken aangesien hy

dit aan die persoon namens wie hy die hawer gekoop het,

moes gee. Die verweerder het toe sy naam in ink aan

die voet van die kwitansie geteken. Terbrugge het

daarna die potloodskrif uitgevee en 'n skulderkenning en

promesse/...

32

promesse vir £54-15-0 bo die verweerder se handtekening opgestel. Die promesse is daarna deur twee persone geënclosseer, die tweede van wie dit aan die eisers oor-gemaak het. Die hof (Cloete en Waterraeyer RR) het bevind dat die verweerder nie aanspreeklik was nie. 'n Ont-leding van die uitspraak van Cloete R toon dat hy bevind het dat die verweerder nie aanspreeklik was nie omdat hy nie nalatig was nie. In die loop van sy bespreking van die regsposisie het hy o.m. gesê (op 20l):

".... if by means of any gross carelessness ór neglect in drawing out such a note or bill of exchange an opportunity for the committal of a fraud was afforded, in such case the maker was liable to the full amount of the note or bill when it passed into the hands of a bona fide holder before maturity,"

Die/

33

Die geleerde regter het voortgegaan en gesê dat, by ge-

brek aan bewys van "culpability" of "unbusiness-like

conduct", die persoon wat die dokument onderteken het

"was not liable for any alteration in the amount."

Watermeyer R was ook van mening dat nalatigheid van die

kant van die verweerder nodig sou gewees het om hom

aanspreeklik te maak. Die verweerder was na.sy oordeel

nie "wholly free from blame" nie, maar was nogtans nie

aanspreeklik nie omdat dit die bedrog van Terbrugge

was wat die eisers beveeg het om te handel soos hulle

gedoen het.

In die uitsprake van Cloete R en Watermeyer R

word nêrens uitdruklik van estoppel gepraat nie, maar

dit/....

34

dit is duidelik dat die blote feit dat die verweerder

sy handtekening geplaas het op die stuk papier wat

daarna deur 'n bedrieër in 'n promesse omgeskep is, nie op

sigself deur die hof as voldoende beskou is om die ver-

weerder aanspreeklik te maak nie. Die beslissing bied

gevolglik geen steun vir mnr Roux se bogemelde betoog

aangaande outomatiese aanspreeklikheid nie-

In Silver v. Shapiro, supra, die tweede Suid-

Afrikaanse saak waarop mnr Roux vir sy bogemelde betoog

steun, was die feite die volgende. Die appellant, wat

die verweerder in die saak was, het vóór sy sekwestrasie

in 1921 'n blanko ongeseëlde promesse-vorm onderteken en

aan ene Isaacman oorhandig. Hy het aan Isaacman geld

geskuld/...

35

geskuld en sy bedoeling was dat Isaacman die dokument as promesse moes gebruik. Die verweerder se boedel is daarna gesekwestreer. Hy is in 1925 gerehabiliteer en het daarna die promesse voltooi en aan die respondent - die eiser in die saak - verhandel. Die dokument was op daardie tydstip ook behoorlik geseël. Die eiser het die verweerder daarna op die promesse aangespreek. Greenberg R het in die Witwatersrandse Plaaslike Afdeling beslis dat die verweerder aanspreeklik was en sy be-slissing is op appè1 gehandhaaf. Tindal1 R (wat die uitspraak van die hof op appèl geskryf het) het die volgende oor die beslissing in die hof a quo gesê (op 143-144):

"Mr/

36

"Mr Justice GREENBERG held that, as admittedly the defendant handed the document to Isaacman with the intention that it should form the basis of a promissory note, the element of authority to issue the document as a negotiable instrument was present — an element which was absent in Smith v. Prosser (1907, 2 K.B. 735) - and that applying the doctrine of estoppel by conduct, the defendant would have been liable if his estate had not been sequestrated. The learned Judge then proceéded to consider the effect of the sequestration and rehabili-tation on the legal positíon and came to the conclusion that these facts did not relieve the defendant from,liability for reasons stated, to which I shall refer later."

Nadat hy dit gesê het, het Tindall R voortgegaan om te sê dat die aanspreeklikheid van 'n verweerder in 'n geval soos dié waaroor die hof moes beslis op estoppel berus. Ek haal aan (op 144):

"I/......

37

"I do not propose to discuss the numerous decisions dealing with cases like the present. They are discussed in London Joint Stock Bank v. MacMillan (1918, A.C. 777). Those

cases and Union Government v. National Bank

121 (1921, A.D.)show that the liability of the

defendant must be ascertained by applying the law of estoppel to the facts of the case...."

Met betrekking tot die vraag of die verweerder se sekwe-strasie en daaropvolgende rehabilitasie enige uitwerking op sy aanspreeklikheid gehad het, het Tindall R gesê (op 149):

"The test seems to me whether. the defendant, after his rehabilitation, owed a duty to a person to whom the document might be issued as a promissory note; and that depends on

whether the defendant, as a reasonable man,

the should have foreseen the likelihood, under the

circumstances which existed in June, 1925, that Isaacman might use the signature.

In/....

38

In my opinion the defendant did owe such a duty .... As a reasonable man the defendant might have anticipated that if he obtained his rehabilitation Isaacman might put the document into circulation at any time. It is not sufficient for him to say that he had forgotten the existence of the document; he ought not to have forgotten it."

Dit is duidelik uit die bostaande dat Tindall R beslis het dat die aanspreeklikheid van 'n verweerder soos in die saak Silver v. Shapiro op estoppel berus en, verder, dat nalatigheid een van die elemente van so-danige estoppel is. Die beslissing in Silver v. Shapiro bied dus nie net geen steun vir mnr Roux se bo-gemelde betoog nie, maar is in stryd daarmee.
In Burns v. Forman, supra, die derde van die Suid-Afrikaanse sake waarop mnr Roux vir sy gemelde

betoog/

39

betoog steun, het die eiser die verweerder aaingespreek op 'n promesse vir £2240 waarvan ene Garber die maker was en wat deur die verweerder en ene Magnusson as borge en mede-hoofskuldenaars geëndosseer is. Die verweerder het erken dat hy die promesse geendosseer het, maar het be-weer dat hy dit vanweë die bedrog van Garber gedoen het. Hy het in sy beantwoordende beëdigde verklaring- beweer dat Garber aan hom gesê het dat hy £240 by die eiser wou leen en hom versoek het om vir dié doel die promesse saam met Magnusson te endosseer. Hy het dit toe gedoen. Die bedrag van £240 het op daardie tydstip in potloodskrif op die promesse verskyn, maar dit is daarna, sonder sy toestemming en medewete, op bedrieglike wyse deur Garber in R2 240 verander. Die eiser se advokaat het

aan die hof gesê dat hy hom nie op "estoppel based on

negligence"/

40

negligence" beroep nie. "The question is therefore",

het Roper R gesê (op 229 G), "whether the deféndant,

by endorsing the note with the sum payable vritten in

pencil, can be said to have impliedly authorised Garber

to erase the pencilled sum and substitute therefor a

larger sum". Wat hierdie vraag betref, het die geleerde

regter bevind (op 230 D-E) dat daar bewerings in die

verweerder se beëdigde verklaring was waaruit afgelei

sou kon word dat hy "tacitly or impliedly authorised

Garber to insert a different amount in ink if Garber

thought fit to do so." Aangesien die saak voor die

hof 'n aansoek om provisionele vonnis was, het die

geleerde regter gesê, het daar 'n onus op die verweerder

gerus "to negative such an inference", en aangesien hy

niks/...

41

niks voor die hof gelê het om sodanige afleiding te weer-lê nie, moes provisionele vonnis toegestaan word. Dit is duidelik dat hierdie beslissing nie op enige vorm van estoppel gegrond is nie en dat dit geen steun vir mnr Roux se bogemelde betoog bied nie.
Mnr Roux het ons verwys na woorde wat deur Roper R gebruik is toe hy na Lloyd' s Bank Limited v. Cooke and Others, supra, verwys het. Die geleerde regter het gesê (op 228 H):

"The ratio of the decision is that the maker gives an ostensible authority to the person to whom he issues the note to fill in the amount, and if the latter fills it in for a larger sum than that authorised, the maker is estopped from denying his authority to do so."

Roper/

42

Roper R het direk hierna gesê ciat Lloyd's Bank Limited

v. Cooke and Others ook in Suid-Afrikaanse howe as gesag

aanvaar word, en as voorbeeld het hy o.m. Silver v.

Shapiro, supra, genoem. In Silver v. Shapiro is aange-

dui dat Lloyd's Bank Limited v. Cooke and Others 'n geval

was waar aanspreeklikheid op estoppel, waarvan nalatig-

heid 'n element was, berus het. Dit is dus duidelik

dat daar in Burns v. Forman geen steun vir die advokaat

se bogemelde betoog te vind is nie.

Soos uit die voorgaande blyk, bied die beslissings

waarop Voges se advokaat hom beroep geen steun vir sy

betoog dat daar in 'n geval soos die onderhawige 'n

"outomatiese aanspreeklikheid" of "outomatiese estoppel" ontstaan

waarvoor die vereistes wat gewoonweg vir estoppel gestel

word/....

43

word, nie geld nie. In die geval voor ons is Voges en Thompson onmiddellike partye tot die tjek waarop Voges sy eis grond en Thompson kan gevolglik enige verweer opper wat hy sou kon geopper het indien die eis teen hom op 'n gewone geskrewe kontrak (d.w.s. nie 'n verhandelbare dokument nie) gegrond was. Kyk Cowen, The Law of Negotiable Instruments in South Africa, 4de uitg., wat sê (op 267):

"As between immediate parties, the defendant may set up any defence which would have been available to him had the action been brought on an ordinary written contract."

Thompson kan dus die verweer opper dat hy nie aanspreek-lik is nie omdat Du Preez sy volmag oorskry het, maar so 'n verweer kan, afhangende van die feite van die saak,

deur/

44

deur 'n beroep op estoppel verydel word. Met estoppel

in hierdíe verband word bedoel, soos o.m. duidelik uit

Silver v. Shapiro, supra, blyk, estoppel soos dit

normaalweg in ons reg geld, en nie, soos betoog is, 'n

soort estoppel wat outomaties geld sonder dat daar aan

die vereistes wat normaalweg vir 'n beroep op estoppel

gestel word, voldoen hoef te word nie.

By die beredenering van die appêl het mnr

Van der Linde, wat namens Thompson opgetree het, die

verhoorhof se beslissing dat Voges hom op estoppel

kon beroep op net één grond aangeval. Dit is naamlik

dat die hof fouteer het deur te bevind dat Thompson se

optrede met betrekking tot die tjek, soos hierbo vermeld,

veroorsaak/....

45

veroorsaak het dat Voges mislei is en dat hy as gevolg

daarvan tot sy nadeel gehandel het. Hy het nie betoog

dat Thompson nie nalatig opgetree het toe hy die tjekvorm

in blanko onderteken het en toe aan Du Preez gegee het

om te voltooi en as tjek te gebruik nie. Hy het ook

nie betoog dat Voges nie mislei is en tot sy nadeel

gehandel het nie: sy betoog was dat dit die bedrog van

Du Preez was wat die misleiding en nadeel veroorsaak

het, en nie Thompson se nalatige optrede nie. Die

advokaat het blykbaar ook aanvaar dat indien Voges se

beroep op estoppel geregverdig was, hy op betaling van

die volle bedrag van die tjek (R25 000) geregtig was.

Wat die kwessie van veroorsaking betref, was die

geleerde/....

46

geleerde verhoorregter van mening dat Thompson se optrede,

net soseer as die bedrieglike optrede van Du Preez

teenoor Voges, 'n "effektiewe" oorsaak was van die nadeel

wat Voges gely het toe hy, ná ontvangs van die tjek,

soos deur Du Preez voltooi,'n tjek aan Jooste uitgemaak

het, en dat daar gevolglik 'n genoegsame kousále verband

tussen Thompson se optrede en Voges se misleiding en

nadeel was om 'n bevinding van estoppel teen Thompson

te regverdig. Mnr Van der Linde het aangevoer dat die

geleerde regter se benadering tot die kwessie van kousaliteit

verkeerd was aangesien dit uit talle beslissings van ons

howe blyk dat 'n verhoorhof by die beantwoording van

die kousaliteitsvraag moet beslis wat die "proximate

cause" - soos dit meestal in die gewysdes genoem word -

was/....

47

was van die feit dat die persoon wat hom op estoppel

beroep, mislei is en tot sy nadeel gehandel het. Volgens

dié betoog kan daar net één sodanige oorsaak wees wat

'n beroep op estoppel kan regverdig en nie, soos die ver-

hoorhof beslis het, meerdere oorsake nie. In die onder-

hawige geval, lui die betoog, was die bedrog van Du Preez

die "proximate cause" van Voges se misleiding. Ons

is na 'n hele reeks beslissings' verwys waarin daar by die

bespreking van die kousaliteitsvraag by estoppel ge-

bruik gemaak is van die uitdrukking "the proximate cause",

en ook van sekere ander uitdrukkinge wat skynbaar be-

doel is om nader aan te dui wat onder "the proximate'

cause" verstaan moet word. Ek verwys na net enkele

van/....

48

van die beslissings. In Union Government v. National

Bank of South Africa, Ltd 1921 A.D. 121 word daar, in

navolging van beslissings van die Engelse howe, deur

Innes HR, Solomon AR en Juta AR herhaalde male van "the

proximate cause" van die respondent-bank se verlies ge-

praat, terwyl Solomon AR in dieselfde verband ook van

"the direct cause of the loss" van die bank praat,

In Grosvenor Motors (Potchefstroom) Ltd v. Douglas 1956

(3) SA 420 (A) het Centlivres HR die uitdrukkinge "the proximate cause"

en "the real and direct cause" gebruik asof dit dieselfde betekenis

het. In Oakland Nominees (Pty) Ltd v. Gelria Mining

& Investment Co (Pty) Ltd 1976(1) SA 441 (A) het Holmes

AR net van "the cause" gepraat, en in Standard Bank of

SA/,

49

S.A.Ltd v. Stama (Pty) Ltd 1975(4) SA 965 ('n byvoegsel

by die verslag van die saak in 1975(1) SA 730.(A) het hy,

in navolging van Union Government v. National Bank of

South Africa, Ltd, supra, en Grosvenor Motors (Potchef-

stroom) Ltd v. Douglas, supra, ook die uitdrukking

"proximate cause" gebruik. In Saambou-Nasionale Bou-

vereniging v. Briedman 1979(3) SA 978 (A) het Jansen

AR (op 1005 E-F) die vraag geopper of dit nie gerade

is om by estoppel van die benaming "proximate cause" af

te sien en liewer "van bv die 'werklike oorsaak' (real

cause)" te praat nie.

By die oorweging van die appèl nadat dit in die

hof verhoor is, het daar vrae in verband met die kwessie

van/.....

50

van die nadeel wat Voges sou gely het, ontstaan wat

nie in die advokate se betoë na vore gekom het nie en

wat ook nie in die uitspraak van die verhoorhof geopper

is nie. Die partye is gevolglik gevra om skriftelike

betoogpunte aan die hof voor te lê oor o.m. die vraag

of daar bewys is dat Voges sodanige nadeel gely het as

wat vir 'n bevinding van estoppel vereis word. Betoog-

punte is, soos aangevra, aan ons voorgelê, en ná oor-

weging van al die getuienis en betoë van die partye

het ek, op grond van die oorwegings wat hieronder genoem

word, tot die gevolgtrekking gekom dat daar nie bewys is

dat Voges nadeel gely het wat 'n bevinding van estoppel

kan regverdig nie. In die omstandighede is dit nie

nodig/....

51

nodig om 'n beslissing oor die bogemelde kousaliteits-

vraag te gee nie.

Die persoon wat hom op estoppel beroep, dra die

las om te bewys dat hy deur 'n voorstelling van die

party teen wie hy die verweer opwerp, mislei is en dat

hyas gevolg daarvan tot sy nadeel gehandel het. Kyk bv. Heyman

N.O. and Napier v. Rounthwaite 1917 A D 456 op 462;

Baumann v. Thomas 1920 AD 428 op 435-436; Poort Sugar

Planters (Pty) Ltd v. Minister of Lands 1963(3) SA 352

(A) op 363 D-E. Voges beweer in sy repliek op Thompson

se verweerskrif dat , deur die onvoltooide tjek aan Du

Preez te oorhandig, Thompson hom (Voges) laat glo het

dat Du Preez die nodige volmag gehad het "to issue the

cheque in an amount of R25 000,00". Die nadeel wat

Voges/......

52

beweer dat hy gely het, word in paragraaf l(b) van die repliek uiteengesit. Dié paragraaf, reeds hierbo aan-gehaal, bevat 'n hoof- en alternatiewe bewering. Die hoofbewering, wat ek geriefshalwe weer hier aanhaal, lui soos volg:

"The Plaintiff acted upon such belief to his prejudice in giving valuable consideration for the said cheque, as appears from paragraph 1.2 of the Further Particulars to Plaintiff's Declaration."

In paragraaf 1.2 van die gemelde nadere besonderhede sê die eiser die volgende in antwoord op die vraag wat die waarde was wat hy vir die tjek gegee het: "Cattle to the value of R25 000,00". Die paragraaf wat ek net hierbo aangehaal het, word gevolg deur die bewering

(paragraaf/

53 (paragraaf l(c) van die repliek) dat -

" In the premises Defendant is estopped from denying that DU PREEZ had the necessary authority to issue the cheque in an amount of R25 000,00 and that Plaintiff is entitled to claim payment of the amount of the said cheque."

Die getuienis toon dat Voges geen nadeel kon gely het soos in die hoofbewering van paragraaf 1(b) van sy repliek, gelees met paragraaf 1.2 van die nadere besonder-hede by sy uiteensetting van eis, beweer word nie. Voges het die beeste in ongeveer die middel van Oktober 1981 aan Du Preez verkoop en gelewer. Du Preez het sommige van die beeste op die dag van die verkoping laat wegry, en die ander die volgende dag. Dit was 'n kontantver-koping. Du Preez moes dadelik betaal het, en toe hy dit

nie/.

54

nie gedoen het nie, het hy Voges belowe dat hy hom nog

dieselfde aand 'n tjek sou bring. (Voges het in hierdie

verband getuig: "Hy was veronderstel om daardie selfde

middag te kom betaal.") Eiendomsreg op die beeste het

op die dag van die verkoping, toe Du Preez lewering

daarvan geneem het, op hom (Du Preez) oorgegaan. Die

briefie van 20 Oktober 1981, hierbo vermeld, waarin

Voges sê dat hy die beeste aan Du Preez verkoop het

en wat hy, volgens sy getuienis, aan Du Preez gegee het

om hom in staat te stel om die beeste makliker te kan

verkoop, toon ook duidelik dat Voges aanvaar het dat

Du Preez die eienaar van die beeste geword het en dat

hy daaroor kon beskik soos hy wou. Thompson se tjek

is/....

54 (a)

is eers op 20 November 1981 , d. w. s. meer as 'n maand

nadat Voges die beeste aan Du Preez verkoop en gelewer

het, aan Voges gegee, en daar kan dus geen sprake van

wees dat Voges tot sy nadeel gehandel het deurdat hy

die beeste "as valuable consideration" vir die tjek

afgegee het nie. Die tjek het geen rol by die verkoop

en lewering van die beeste aan Du Preez gespeel nie, en

Voges het dus geen nadeel gely soos in die hoofbewering

van paragraaf 1(b) van sy repliek beweer word nie.

Ek gaan nou oor tot die alternatiewe bewering in

paragraaf 1(b) van Voges se repliek oor die nadeel

wat hy gely het. Dit is reeds hierbo aangehaal, maar

dit is gerieflik om dit weer hier te doen. Dit lui

soos volg:

"Alternatively/

55

"Alternatively, the Plaintiff acted upon such belief to his prejudice in accepting the said cheque in full payment of the amount due in respect of cattle referred to in paragraph 1.2 of Plaintiff's Further Particulars, and thereafter paying an amount of R13 700,00 to one Jooste, being the said Jooste's share of the proceeds of the sale of the said cattle."

Hierdie bewering word gevolg deur paragraaf l(c) van die repliek (hierbo aangehaal) waarin gesê word dat Thompson belet is om te ontken dat Du Preez die nodige volmag gehad het om die tjek vir R25 000 uit te reik en dat Voges op betaling van die tjek geregtig is.

Die aanvaarding van die tjek bring op sigself geen nadeel mee nie, Die beweerde nadeel kan alleen daarin bestaan dat Voges, ná ontvangs van die tjek, 'n tjek van sy eie vir R13 763 aan Jooste uitgemaak het.

Die/

56

Die verhoorhof het bevind dat dít die nadeel is wat

Voges gely het, dat dit sy beroep op estoppel regverdig

en dat Thompson gevolglik vir die volle bedrag van die

tjek (R25 000) aanspreeklik is. Die hof het nie die

vraag oorweeg of, indien Voges se nadeel net R13 763

beloop, hy nogtans op vonnis vir 'n veel groter bedrag

as sy skade, nl. R25 000, geregtig was nie. Dit is

nie 'n eenvoudige vraag nie. Ek is nie bewus van gewys-

des in ons reg waarin so 'n vraag pertinent ter sprake

gekom het nie. Dit blyk dat daar in die Engelse en

Amerikaanse reg verskillende opvattings oor die aange-

leentheid gehuldig word. Wat die Engelse reg betref,

sê Spencer Bower and Turner, The Law Relating to Estoppel

by Representation, 3de uitg., paragraaf 116, met verwysing

na/....

57

na twee Engelse sake (Greenwood v. Martin's Bank Ltd (1932) 1 KB 371 en Ogilvie v. West Australian Mortgage & Agency Corporation (1896) A C 257) die volgende:

"It has already been pointed out that estoppel is a rule of evidence, and its consequence, as laid down in the original general definition given in the introductory chapter of this work, is simply to preclude the representor from averring facts contrary to his own representation. This is always the consequence of an estoppel and its only consequence.

This has an interesting effect upon the ultimate result of the invocation of an estoppel; the damages recoverable by a party who succeeds, supported by an estoppel, may be more than the actual damage suffered by him as a consequence of the representation giving rise to it."

In die Amerikaanse reg skyn die uitgangspunt te wees dat estoppel 'n verweer is wat gebruik kan word om te verhinder

dat/....

58

dat iemand skade ly, en nie 'n middel wat aangewend kan word om aan iemand 'n wins te besorg nie. In American Jurisprudence, band 28, paragraaf 34 ( op 639), word o,m. gesê:

"But-since estoppel in pais operates as a shield
and not as a sword, the estoppel should not
be given effect beyond the extent of the
injury or beyond what is necessary to
accomplish justice between the parties ".

In Corpus Juris Secundum, band 31, paragraaf 148 (op 735) word 'n dergelike raening uitgespreek:

".... it is a fundaraental part of the doctrine of equitable estoppel that the estoppel extends only so far as may be necessary to protect from loss the party entitled to assert it; he may claim inderanification, but not profit ....".

Aangesien/

59

Aangesien ek, soos hierbo gesê, tot die gevolgtrekking

gekom het dat daar nie bewys is dat die bedrag wat Voges

aan Jooste betaal het 'n nadeel was wat Voges se beroep

op estoppel kan regverdig nie, is dit nie nodig om 'n

antwoord op die bogemelde vraag te probeer gee nie.

(En op die betoë wat voor ons gelê is, sou 'n mens dit ook

kwalik behoorlik kon doen.) Die redes vir my mening

word hieronder gegee, maar voordat ek dit doen, moet ek

eers daarop wys dat daar in Voges se aanvullende betoog-

punte aangevoer vord dat sy nadeel nie tot R13 763

beperk is nie. Die betoog lui dat die bedrag wat hy

aan Jooste betaal het 'n "direkte" nadeel is, maar dat

hy ook 'n "indirekte" nadeel gely het deurdat hy, vanweë

Thompson/....

60

Thompson se tjek, nie stappe gedoen het - ek haal aan

uit die advokaat se betoogpunte - "om die beeste, of hul

waarde, te verhaal nie. Hy het deurentyd geglo, as

gevolg van die skyn waaronder hy gebring is, dat hy ge-

regtig is op betaling deur Thompson. Húidiglik vind

hy homself in die posisie dat enige eis teen Du Preez,

of die koper van die beeste vanaf Du Preez, indien sulke

eise sou bestaan, verjaar het." Daar steek niks in

die betoog nie. Voges het, soos hierbo gesê, met die

verkoop en lewering van die beeste aan Du Preez, die

eiendomsreg daarop aan Du Preez oorgedra. Hy het,

toe hy die bogemelde briefie van 20 Oktober 1981

dan Du Preez gegee het, geweet dat Du Preez die

beeste/

61

beeste gaan verkoop, en die feit dat hy (Voges) 'n maand

daarna die tjek van Thompson ontvang het, het niks te

doen met die feit dat hy nie die beeste, of hulle waarde,

van Du Preez, of van wie ook al, kan opeis of verhaal nie

Verder, indien Voges ooit beoog het om 'n aksie teen

Du Preez in te stel, is dit nie duidelik waarom hy die

verjaringstydperk laat verbygaan het sonder om dit te doen

nie. Hy het reeds op Maandag, 23 November 1981, d.w.s.

drie dae nadat hy Thompson se tjek ontvang het, geweet dat

Du Preez hom bedrieg het, en hy kon toe dadelik stappe

teen hom gedoen het. Thompson kan nie daarvoor geblameer

word dat hy stilgesit het nie. Voges het dus geen

"indirekte" nadeel gely soos hy beweer nie.

Met/....

62

Met betrekking tot die bogemelde betoog dat Voges

"deurentyd" geglo het dat hy op betaling deur Thompson

geregtig was, wil ek daarop wys dat Voges se getuienis oor

wat Du Preez aan hom oor Thompson en sy betrokkenheid

by die koop van die beeste sou gesê het, bra onbevredigend

was. In sy hoofgetuienis het hy twee maal gesê dat pu

Preez op die dag van die veiling aan hom gesê het dat hy

'n vriend in Johannesburg het wat 'n bankbestuurder is.

Later, in kruisondervraging, het hy gesê dat Du Preez eers

die dag op die plaas, sowat tien dae ná die veiling, gesê

het dat sy vriend 'n bankbestuurder is. Op daardie dag,

het hy gesê, het Du Preez ook die eerste maal die naam

Thompson genoem. Thompson het getuig, soos hierbo gesê,

dat/....

63

dat hy Du Preez vir die eerste maal op 12 November 1981

ontmoet het, d.w.s. net 'n week voordat Thompson sy tjek

aan Du Preez gegee het. Indien hierdie getuienis van

Thompson korrek is, kon Du Preez nouliks voor dié datum

vir Voges vertel het van 'n vriend wat 'n bankbestuurder

is en wie se naam Thompson is. In die omstandighede

kan dan ook kwalik met enige sekerheid aanvaar word dat

Voges voor 20 November 1981, die dag waarop Du Preez

Thompson se tjek na hom gebring het, van Thompson, en die

feit dat hy 'n bankbestuurder is, gehoor het. Voges se

getuienis oor wat Thompson op die Maandag, 23 November

1981, oor die telefoon aan hom gesê het , versterk die

indruk/...

64

indruk dat Voges nie 'n heeltemaal bevredigende, of selfs

geloofwaardige, getuie was nie. Voges het getuig dat hy

en Du Preez mekaar op die Maandag by 'n hotel in Springs

gesien het en dat Du Preez toe daarvandaan af vir Thompson

gebel het oor the tjek vir R25 000 wat nie betaal is nie

Volgens Voges het Du Preez hom toe ook na die telefoon

toe geroep en het hy toe bok met Thompson gepraat.

Thompson, sê hy, het toe aan hom gesê "daar is nie fout

met die tjek nie, sit dxe tjek weer in." Thompson, wat

(soos hierbo gesê) betaling van die tjek op die Vrydagmôre

gestop het, het getuig dat Voges hom die Maandag gebel het,

maar hy het heftig ontken dat hy aan Voges gesê het dat

daar nie fout met die tjek is nie en dat hy dit weer vir

betaling/...

65

betaling moet aanbied. Thompson het o.m. gesê: "Ek het

vir Voges gesê, meneer, daardie tjek wat jy daar het, het

ek nie vir jou gegee nie en ek het hom nie vir Du Preez

gegee om vir jou te gee nie en ek weet niks van daardie

R25 000,00 nie." Voges het die tjek nie weer vir betaling

aangebied nie, en daar kan weinig twyfel bestaan, meen ek,

dat sy getuienis oor wat Thompson aan hom sou gesê het

onwaar was. Dit moet waarskynlik gesien word as 'n poging

om geloofwaardigheid te verleen aan Du Preez se bewerings

teenoor hom oor Thompson se betrokkenheid by die koop van

die beeste.

Ek sou my mening dat Voges se betaling van

R13 763 aan Jooste nie gesien kan word as 'n nadeel wat

sy beroep op estoppel kan regverdig nie, kon opsom deur

te/...

66

te sê dat, toe Voges die betaling gedoen het, hy aan

Jooste betaal het vat hy aan hom verskuldig was en dat hy

nie bewys het waarom die betaling van dié skuld as 'n

nadeel beskou moet word nie. Iemand wat sy skuld aan 'n

ander 'betaal, kan regtens kwalik sê dat hy tot sy nadeel

handel deur dit te doen. Daar moet deurgaans in gedagte

gehou word dat die onus op Voges gerus het om te bewys

dat hy tot sy nadeel gehandel het. Daar is weinig in Voges

se getuienis te vind oor wat die presiese verhouding

tussen hom en Jooste was. (Jooste het nie getuig nie.)

Voges het in antwoord op 'n voorsê-vraag van sy advokaat

gesê dat Jooste sy "vennoot" was, maar daar is geen ver-

dere besonderhede hieroor gegee nie. Toe Jooste die 77

beeste gekoop het, het hy die verkoper betaal, en Voges

het/....

67

het daarna 'n tjek vir R7 150 aan Jooste gegee. Voges se

getuienis was dat hulle die beeste "saam" gekoop het

Ons weet nie wat die koopprys van die beeste was nie

Voges het getuig dat die tjek wat hy aan Jooste gegee het

'my deel van die aankoop van die beeste was." Dit blyk

dus dat elkeen vir sy "deel" van die beeste betaal het:

daar is nie sprake van dat 'n vennootskap se geld gebruik

is om die koopsom te betaal nie. Die beeste is teen die

einde van September 1981 gekoop en dit blyk duidelik te

wees dat Voges sy deel van die koopprys betaal het voordat

Voges die beeste teen die middel van Oktober na die

veiling toe geneem het. Met betrekking tot die feit

dat hy 'n tjek vir R13 763 aan Jooste gegee het, het

Voges/.......

68

Voges gesê dat dit vir "sy deel" - d.w.s. Jooste se deel -

van die beeste was wat hy (Voges) verkoop het,en as ver-

duideliking waarom hy aan Jooste meer as die helfte van

die verkoopprys van die beeste betaal het, het hy gesê:

".... Jooste het meer beeste as ek gehad, dit was nie net

die helfte nie ......" Uit hierdie getuienis van Voges

kry 'n mens die indruk dat die reëling wat daar tussen hom

en Jooste m.b.t. die koop en verkoop van die beeste

bestaan het 'n heel eenvoudige was wat daarop neerge-

kom het dat elkeen 'n deel van die koopprys betaal en dat,

wanneer die beeste verkoop word, elkeen weer op betaling

van sy eweredige deel van die opbrengs geregtig word.

Indien Voges die beeste op die veiling verkoop het, sou

die/....

69

die koopprys daarvan dadelik aan hom betaal gewees het,

en daar kan aanvaar word dat Voges daarna Jooste se ewe-

redige deel van die betrokke bedrag aan hom sou moes bétaal

het.Voges het egter, soos ons weet , nie die beeste op

die veiling verkoop nie, en 'n mens weet nie of hy en Jooste

enige ooreenkoms met mekaar gehad het oor wat Voges sou

doen, of kon doen, indien hy nie die beeste op die veiling

verkoop nie. Voges het, soos reeds gesê, die beeste

aan Du Preez verkoop en die eiendomsreg daarop op Du

Preez laat oorgaan. Hy (Voges) moes dadelik betaling van

Du Preez ontvang het, en daar kan, meen ek, aanvaar word

dat Voges op grond van sy verkoping en lewering van die

beeste aan Du Preez teenoor Jooste aanspreeklik geword het vir die

betaling/...

70

betaling van sy "deel" van die koopprys. Die belangrike

vraag is natuurlik wanneer Jooste se deel betaalbaar

geword het. Sou Voges aan Jooste kon gesê het dat hy

hom slegs hoef te betaal wanneer hy (Voges) die koopsom

van Du Preez ontvang, wanneer dit ook al mag gebeur?

Sou Jooste Voges kon geantwoord het deur te sê dat hy

die beeste verkoop het en sonder versuim sy (Jooste se)

deel van die koopprys aan hom moet betaal? Voges het

nie getuig dat hy nie verplig was om Jooste te betaal voordat

hy van Du Preez betaling ontvang het nie. Sy advokaat voer in sy aanvullende betoogpunte aan dat die opbrengs van die verkoping verdeel sou word "sodra Voges betaling ontvang het" en dat daardie oomblik aangebreek het toe
Voges Thompson se tjek op 20 November 1981 van Du Preez

ontvang/

71

ontvang het. Die getuienis oor die gebeure op 20 November

1981 toon dat Voges geweet, en aanvaar, het dat hy Jooste

moet betaal. Dit bewys nie dat hy gemeen het dat hy hom

nie vóór daardie dag hoef te betaal het nie. Indien 'n

mens aanvaar dat, soos die advokaat betoog, Voges verplig

geword het om Jooste te betaal sodra hy "betaling ontvang",

dan is die posisie dat hy nie tot daardie oomblik gewag

het voordat hy betaal het nie. Hy het dan betaal bloot

omdat Thompson se tjek aan hom gegee was, en dit was

nog geen betaling nie. Voges sou dus hoogstens kon sê

dat hy vroeër betaal het as wat hy hoef te betaal het,

maar, indien dit so is, is dit iets waarvoor hy homself

moet blameer. As hy Thompson se tjek as net so goed soos

betaling/...

72

betaling beskou het en Jooste om daardie rede betaal het,

het hy 'n kans gewaag waarvoor hy die verantwoordelikheid

moet dra as dit nie slaag nie.

Ek meen gevolglik, soos reeds hierbo gesê, dat toe

Voges Jooste betaal het, hy 'n skuld betaal het wat hy

teenoor Jooste gehad het en dat hy nie bewys het waarom

die betaling van dié skuld as 'n nadeel beskou moet word

nie.

Ten slotte is daar 'n verdere punt in verband met die

saak wat ek net kortliks wil noem. Ek het hierbo daarop gewys dat Voges, wat sê dat hy geglo het dat Du Preez gemagtig was om die koopprys van die beeste op die tjek in te vul , geweet het dat Du Preez 'n groter bedrag

ingevul/....

73

ingevul het. Hy het dus geweet dat Du Preez sy volmag (soos hy, Voges, geglo het dat dit was) oorskry het deur die bedrag van R25 000 op die tjek in te vul. Die vraag ontstaan of Voges in hierdie omstandighede
hoegenaamd geregtig was om Thompson op grond van die tjek
aan te spreek. Die vraag is nie voor ons beredeneer nie, en vanweë die gevolgtrekking waartoe ek hierbo oor die appèl gekom het, is dit nie nodig om daaroor te beslis nie
Uit hoofde van al die voorgaande is ek van mening dat die appèl moet slaag en daar word soos volg beveel:

(1)/.....

74

(1)
Die appèl slaag met koste.

(2)
Die bevel van die hof a quo word tersyde

gestel en vervang deur 'n bevel wat die

respondent (die eiser in die hof a quo) se

eis met koste afwys.
(3)
Die koste van die aansoek om kondonasie van

die laat verskaffing van sekuriteit moet

deur die appellant betaal word.

P J RABIE

WND HOOFREGTER

JOUBERT AR

HOEXTER AR
Stem saam NESTADT AR

BOSHOFF WND AR

---