---

LIONEL EOSTER Iste Appellant
PAUL ARENDSE 2de Appellant
PIETER MOSES 3de Appellant

en

DIE STAAT Respondent

IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA

(APPÉLAFDELING)

In die saak tussen:

LIONEL FOSTER 1ste Appellant

PAUL ARENDSE 2de Appellant

PIETER MOSES 3de Appellant
en
DIE STAAT Respondent
Coram: KOTZÉ, TRENGOVE et HOEXTER, ARR
Verhoor: 16 September 1985
Gelewer: 15 November 1985

i UITSPRAAK
KOTZÉ, AR :

In die provinsiale afdeling Kaap die Goeie Hoop

het /2
-2-
het LATEGAN, R , en twee assessore die drie appellante skuldig
bevind aan die moord (sonder versagtende omstandighede) te
Grassy Park op Sondag 22 Mei 1983 van Jan Johannes Smile (die
oorledene). Benewens dit het gemelde Hof die tweede en derde
appellante skuldig bevind aan 'n tweede aanklag: dat hulle
die oorledene op dieselfde datum en plek (met verswarende
omstandighede soos omskryf in art 1 van Wet 51 van 1977)
beroof het van 'n bedrag kontant-geld. Wat die moord betref
is al drie ter dood veroordeel en wat die roof betref is
die tweede en derde appellante onderskeidelik tot agt en
tien jaar gevangenisstraf gevonnis. Met verlof van die Hof
a quo kom al drie in hoër beroep na hierdie Hof teen die
skuldigbevindinge en vonnisse.

Die /3
-3-
Die lyk van die oorledene is om 5.10 nm op 23 Mei
1983 deur 'n lid van die polisiemag, Rabie, in 'n beboste ge-
bied in Grassy Park gevind. Daar was verskeie steekwonde
op die bors en die keel was heeltemal afgesny. Daar was
geen sleepmerke of tekens van 'n worsteling nie. Ook nie
enige tekens van bloed nie. 'n Geneeskundige'ondersoek
na die oorsaak van die dood het benewens 'n gapende snywond
oor die boonste gedeelte van die nek minstens 16 steek- en
snywonde oor die borskas aan die lig gebring. Die dood
het ingetree as gevolg van bloeding veroorsaak deur die snywond
aan die nek en deur die ander snywonde (ongeveer lOcm lank)
wat die hart en longe getref het. Dit blyk duidelik uit
die getuienis dat die oorledene sterk onder die invloed van

drank /4

-4-
drank was toe hy gesterf het.

Die getuienis wat by die verhoor afgelê is beslaan
meer as 'n duisend bladsye. Dit is 'n onbegonne, maar geluk-
kig 'n onnodige, taak om in besonderhede te verwys na al die
getuienis in die saak en na die ellelange kruisondervraging
waarin die advokate vir die verdediging en die staat hul
verlustig het. Die skuldigbevindinge berus in wese op die
getuienis van een man - Brian Collins (ook bekend as MG).

Hy sowel as die appellante (wat almal getuig het) en nog 'n

paar ander persone wat getuig het, is ongure karakters:
misdadigers, lede van misdaadbendes (hoofsaaklik die BFK's
- die afkorting vir Born Free Kids - of faksies van die BFK's)
en onwettige drank- en dwelmhandelaars. Die appellante

erken /5
-5-
erken dat hulle teenwoordig was op die perseel waarna
Collins verwys het as die "yard" of jaart waarna later ver-
wys word, het van die staanspoor af aandadigheid aan die tenlaste-
gelegde misdade ontken, die ontkennings later onder eed herhaal en
die vraag wat die Hof a quo op die ou end moes beslis is of die
skuld van die appellante buite redelike twyfel bewys is.

Soos reeds hierbo gemeld berus die saak teen die
appellante in hoofsaak op Collins se getuienis. Slegs
in die geval van die eerste appellant word hy tot 'n mate
ook geïnkrimineer deur Ann Cornelius en Eva Felix. Met
hulle getuienis handel ek terstond. Hierdie twee vrouens
het die eerste appellant by die saak betrek deur te verklaar
dat hy hulle voorgesê het om die skuld van die moord op

die /6
-6-
die derde appellant te pak en aan die polisie te sê dat hy
(die eerste appellant) nie tuis was die naweek toe die moord
plaasgevind het nie en as hulle dit nie doen nie, hy hulle
sal "laat seermaak". Daar is geen suggestie dat hierdie
dreigement ernstig opgeneem is nie. Die Hof a quo het
bevind dat Eva dom en slu is en dat "dit hoogs gevaarlik
sal wees vir enige Hof om staat te maak op haar getuienis".
Hierdie oordeel pas in met die indruk wat die deurlees van
haar getuienis skep. Na my mening vereis oorwegings van
billikheid dat haar getuienis geïgnoreer word. Ann Cornelius
het die Verhoorhof gunstig beïndruk as 'n vrou "van ietwat
bo die gemiddelde intelligensie" wat "haar getuienis reguit,
rustig en baie positief oorgedra" het en "dat daar ...

tydens /7
-7-
tydens indringende kruisverhoor geen werklike tekens was
dat sy enigiets probeer versin" het nie. Hierdie evaluasie
kom my bowemate welwillend voor. Ann Cornelius het twee
botsende verklarings aan die polisie gemaak. In die
eerste verklaring aan speurder Cornelissen het sy verklaar
dat die derde appellant die oorledene doodgemaak het.
Hierdie relaas het sy laat voortduur totdat Kapt Van der
Westhuizen die laaste stadium van die ondersoek oorgeneem
het en hy haar gekonfronteer het met sekere inligting wat
hy van Collins ontvang het. Sy het toe, volgens Van der

Westuizen wie se getuienis heel tereg aanvaar is, erken dat

haar eerste verklaring vals is, en het toe met die storie
vorendag gekom dat die eerste appellant haar voorgesê het

om /8

-8-
om die derde appellant te impliseer. Daarná het sy die tweede
verklaring gemaak. 'n Persoon wat op betreklik ongedwonge
wyse so h ernstige leuen ten nadele van h ander kan
vertel, se getuienis behoort, bloot op grond daarvan, met
hoë agterdog bejeën te word. Dit blyk hoegenaamd nie uit
die uitspraak dat die Hof a quo so 'n benadering toegepas
het nie. Daar is minstens een ander aanduiding dat hierdie
getuie in staat is om op blatante wyse haar aan onwaarheid
skuldig te maak. Die tweede appellant en sy was intiem

bevriend: hulle het saamgewoon en saamgeslaap totdat die

tweede appellant in hegtenis geneem was. Volgens haar

getuienis wou sy daarna hom nie uit haar eie in die gevange-

nis gaan besoek nie. Gedurende kruisondervraging het sy

gesê /9

-9-
gesê dat sy hom een keer, op sy versoek omdat hy inligting
aangaande MG wou bekom, by die gevangenis gaan besoek het..
Die kruisondervraer het dit aan haar gestel dat sy "so twee
weke" na sy inhegtenisname hom die eerste keer besoek het.
Sy het dit ontken en as rede aangegee dat sy daardie tyd
vir mev Isaacs gewerk het. Sy het nie geleentheid om 'n
besoek af te lê, gehad nie want sy "het nooit 'n afdag gekry
nie"; "Saterdae en Sondae ook"; sy het nie eers 'n "afmiddag"
gehad nie; sy het "dag en nag eintlik" gewerk. Kort daarna,
na voltooiing van die kruisondervraging, het die Verhoor-
regter 'n aantal vrae gevra wat antwoorde ontlok het wat heel-
temal onversoenbaar is met die getuienis gedurende kruisonder-
vraging. Ek haal aan:

"Maar... /10

-10-

"Maar ek het jou verstaan om te sê dat
jy kon nie vir nr 2 gaan besoek nie,
want jy het daardie tyd vir Mrs Isaacs
gewerk? - Nee meneer.

Dan het ek verkeerd verstaan,

vir wie het jy dan toe gewerk? -

Daardie tyd het ek vir mev. Boshoff
gewerk.

Mev. Boshoff? - Korrek meneer.

Is dit by haar wat jy nie afgekry

het nie? - By haar het ek elke dag

gewerk, Saterdae, maar Sondae het ek
afgekry.

Saterdae het jy afgekry? - Korrek,

ek het gewerk tot twee-uur toe.

Maar die advokaat het vir jou
gevra maar hoekom het jy nie die man

gaan besoek in die tronk nie? - Want

Saterdae, toe het hulle nog nie straf gehad nie Edelagbare.

Hmm? - Toe was hulle nog nie

gestraf nie Edelagbare.

Maar hulle is toe al in die tronk?
- Korrek Edelagbare.

Waar het jy gewerk daardie eerste
twee maande wat hy in die tronk was?

- Toe /11

-11-

- Toe het ek nog nie gewerk nie.

Toe het jy glad nie werk gehad
nie? - Nee Edelagbare.

Ek sien, maar jy het netnou
gesê jy kon hom nie gaan besoek nie,

want jy het gewerk? - Hoe het

Edelagbare nou die saak verstaan?
Ek het jou netnou verstaan om

te sê jy kon hom nie gaan besoek
nie, want jy het gewerk daardie

tyd? - Ja, daardie tyd toe het

ek -'char'.

-'char'? - Korrek."

Spesifiek in hierdie verband lui die uitspraak as

volg:

"Sy het onder andere ook getuig dat
sy deur nommer 2 beskuldigde, wat
sal onthou word, haar vriend is,
ontbied

is /12

-12-

is na die tronk toe waar hy aangehou
was te Pollsmoor. Beskuldigde nommer
2 het 'n opmerklike belangstelling ge-
toon in die doen en late van 'MG' en
haar uitgevra oor sy bewegings. Ter-
loops, hierdie getuienis was later
deur nommer 2 ontken, in dié sin dat .
hy sê sy was wel daar maar sy het

hom uit haar eie uit kom besoek en sy

het heeltemal iets anders aan hom kom
vertel as wat sy beweer het.

Toe sy ondervra was oor hoekom
sy nie meer dikwels of dan voor daardie
geleentheid vir nommer 2 gaan besoek het
nie, het sy gesê dat sy te besig was
met haar werk en in elk geval het sy
ook 'n afkeur daarin gehad om vir
beskuldigde nommer 2 in daardie plek
te gaan besoek. Ons het die indruk
gekry dat wat sy werklik sê is dat sy

haarself gedistansieër het van be-
skuldigde nommer 2 en in haar eie gemoed
hierdie nouer verbintenis wat tussen
hulle bestaan het verbreek het. Sy
het egter voortgegaan om te sê dat sy

by /13

-13-

by 'n sekere vrou gewerk het, dat sy
feitlik elke dag van die week op diens
moes wees en dat sy dus nie die tyd
gevind het, sy nie kon afkry by haar
werk, om vir nommer 2 te gaan besoek
nie. Dit het later egter geblyk uit
verdere vrae dat sy op daardie stadium
waar sy beweer dat sy nie uit haar
werk uit kon afkry nie, inderdaad
nie vir die vrou gewerk het nie.

Die Hof het ten tye van hierdie
ondervraging die indruk gekry dat sy
verward was. Dit is kritiek teen die
kwaliteit van haar getuienis waaroor
ons ernstig besin het. Dit is geldige
kritiek en ons kan nie ligtelik daaroor
heenskeer nie. Ons is egter oortuig,
geoordeel aan die hand van die totale
indruk wat sy gemaak het, dat sy aan
ons die waarheid vertel het in soverre
, sy getuig het oor haar opdragte deur

nommer 1 en ook haar besoek aan nommer
2, selfs in die lig van hierdie kritiek
wat teen haar gebring kan word dat sy

haarself /14

-14-

haarself weerspreek het oor een van
die redes waarom sy beskuldigde
nommer 2 nie gaan besoek het nie."

Ek kan met eerbied nie instem met die bevinding dat sy
as 'n geloofwaardige getuie bestempel kan word nie; na my mening,
soos ek reeds opgemerk het, is die Hof a quo se beoordeling bowemate
welwillend en behoort ook haar getuienis geïgnoreer te word. Dit
volg uit voorgaande dat, ook in sy geval, die saak teen eerste appel-
lant wesentlik staan of val op Collins se getuienis.

Ek gaan nou oor tot die besprekeing van Collins se
getuienis. Hy het 'n gruwelike storie vertel wat ek slegs
in breë trekke weergee. Die bepalings van art 204 van die Strafproses-
wet is vir een of ander rede nie met betrekking tot hom in werking

gestel /15

-15-
gestel nie. Hy het getuig dat hy saam met die drie
appellante gewoon het by eerste appellant se huis te Se-
wendelaan, Lotusrivier. In die jaart van daardie huis
word gedobbel en drank en dagga verkoop. Op die betrokke
dag het hy "uit 'n hokkie" in die jaart drank en dagga namens
die eerste appellant verkoop. In die namiddag het die
oorledene, in 'n beskonke toestand, die potgeld in 'n dobbel-
spel gewen. Hy het 'n versoek van die tweede en derde
appellante om 'n bydrae uit sy winste te maak, verwerp. As
gevolg het die derde appellant by 'n afdak in die jaart
sy béne onder hom uitgeskop en met behulp van die tweede
appellant hom van sy geld beroof. Die oorledene wou toe
die jaart verlaat maar die derde appellant het hom terug-

getrek /16
-16-
getrek, die hek agter hom toegemaak en Collins aangesê om
'n graaf te gaan haal. Collins het dit gedoen en met die
graaf het die derde appellant 'n paar bakstene waarmee die
afdak bevloer was,uitgelig en 'n gat in die grond gegrawe.
Teenoor die gat het hy 'n slagplek geïmproviseer deur 'n sink-
plaat op 'n 5 liter verfdrom te plaas sodat die bo-ent daar-
van in die lug oor die gat hang en die onderent op die grond
staan. Nadat die oorledene vasgevat was, het die eerste en
tweede appellant hom op sy rug op die skuins plaat neergelê
met sy kop aan die hoë kant. Die eerste appellant het op sy bors gaan
sit en die tweede appellant op sy bene. Die tweede appellant het 'n
mes, 15 duim lang, te voorskyn gebring en aan die derde appellant

oorhandig. Laasgenoemde het die oorledene

se /17

-17-
se kop agter by die sinkplaat afgedruk en sy keel "oop" gesny.
Die bloed het in die gat gestroom. Die derde appellant
het die mes aan die eerste appellant oorhandig en hy het
die oorledene toe "meer as twee keer" in die bors gesteek.
Na hy "uitgebloei"het, het al drie appellante hom in 'n kom-
bers toegedraai en by die vuilgoedhoop agter in die jaart
gaan neersit. Die son was reeds onder. Die volgende
oggend was die lyk nie meer daár nie. Eers die aand het
hy die lyk "by die bos" gesien. Dit is gemeensaak dat
hierdie plek ongeveer 'n halfmyl van die plek af is waar
Collins beweer die slagting plaasgevind het. Hier was daar
nie tekens van bloed of 'n worsteling nie.

Raymond Davids (sy bynaam is Spyker) is 'n self-

erkende /18
-18-
erkende polisieberiggewer. Dit is deur sy bemiddeling,
sê Collins, wat hy aan die polisie inligting verskaf het wat
die appellante by die misdaad betrek het. Gedurende kruis-
ondervraging van Collins het dit geblyk dat hy self aanvanklik
as verdagte aangehou was, dat hy vir ongeveer vier maande
lank die stilswye bewaar het ofskoon hy pertinent deur die
polisie i v m die misdade ondervra is en dat hy sy inligting
eers aan Spyker oorgedra het nadat die drie appellante in
verband met 'n ander aangeleentheid, as gevolg van Spyker
se toedoen, aangehou was. Hy was, so het hy verduidelik,
bang dat hulle hom sou leed aandoen indien hy hulle betrek
het terwyl hulle nog op vrye voet was. Volgens Collins
se eie erkenning was hy self 'n deelnemer: benewens die

graaf /19
-19-
graaf te gaan haal het hy ook wag gestaan terwyl die moord
ten uitvoer gebring is en mense by die hek van die perseel
af gehou. Collins was gevra waarom hy ongeveer drie weke
na die pleeg van die moord die eerste appellant se plek
verlaat het en by 'n naburige plaas gaan woon het - sy ver-
duideliking was dat die eerste en tweede appellante hom wou
om die lewe bring en dat hulle dit sou gedoen het "was dit
nie vir die vroumense in die yard nie". Die rede, so het hy
gesê, waarom hulle hom wou doodmaak was "om hulle geweet
het ... ek gaan een dag praat ...". Na hy sy intrek by
die plaas geneem het, het die eerste appellant met sekere
van sy ondersteuners op 'n geleentheid daarheen gegaan om
hom om die lewe te bring maar omdat eerste appellant stry

gekry /20

-20-
gekry het met ene Norman Booysen is daardie plan nie
voltrek nie. Hy (eerste appellant) het padgegee toe
die eienaar van die plaas ontbied,_is.

Spyker, hierbo reeds na verwys, en Daniel Jacobs -
beter bekend as Kaffer Des in die kringe wat betrokke is
in hierdie saak - het ook namens die Staat getuig. Hulle
het insinuasies van en namens die appellante dat laasgenoemde
die hoofleier van die BFK's is, dat eersgenoemde sy "agter-
ryer" is en dat hulle twee vanweë hulle bose gesindheid
teenoor die appellante met MG saamgesweer het om die appellante
valslik te inkrimineer, ten sterkste ontken. Ofskoon
Spyker en Kaffer Des nie ruiterlik wou erken dat hulle

vyandiggesind /21
-21-
vyandiggesind teenoor die appellante is nie, kan daar met
veiligheid aanvaar word dat hulle minstens nie van die
appellante hou nie: Spyker het vertel dat die eerste appel-
lant "en sy manne" sy motor by 'n geleentheid aan die brand
gesteek het en dit blyk ook uit Collins se getuienis dat
Spyker minstens meegewerk het tot die inhegtenisname van die
appellante in hierdie en 'n ander saak. Kaffer Des het,
op sy beurt, beweer dat die eerste appellant en nog omtrent
dertig mense hom gedurende 1982 aangerand het.

Omdat Collins 'n enkelgetuie tot die betrokke
misdade is, 'n selferkende lid van 'n bende is wat oortredings
van die wet pleeg, 'n medepligtige is aan die tenlastegelegde
oortredings en omdat hy die appellante in samewerking met

die /22

-22-
die beroepsverklikker, Spyker, by die pleeg van die moord
en die rowe betrek het word vereis dat daar met uitsonderlike
noukeurigheid ondersoek word of sy getuienis betroubaar
is en, bo alles, of die Hof a quo die besondere risiko
verbonde aan sy,getuienis behoorlik besef het by die aanvaar-
ding daarvan. (Vgl bv Rex v Ncanana, 1948(4) SA 399 op
405-6, R v Bellingham, 1955(2) SA 566(A) op 569; R v Mokoena,
1956(3) SA 81(A) op 85-86; S v Malinga and others, 1963(1)
SA 692(A) op 693-4; S v Hlapezula and others, 1965(4) SA
439(A) op 440-1; S v Sauls, 1981(3) SA 172(A) op 180).
Die veiligste aanduiding dat sodanige besef wel teenwoordig
was, word, soos SCHREINER, AR opgemerk het in Rex v Manda,
1951(3) SA 158(A) op 163 E-F, gevind in die Hof a quo se

uitgesproke /23
-23-
uitgesproke redes. Dit is nie voldoende dat 'n verhoorhof
bloot verklaar dat getuienis van hierdie aard versigtige
benadering ontvang het nie; die verklaarde redes moet dit
demonstreer en daar bewys van lewer. Of dit in die onder-
hawige saak met betrekking tot Collins se getuienis gebeur
het, oorweeg ek onmiddellik.

In sy uitspraak verwys LATEGAN, R na Collins as
'n "jong kêreltjie" - hy was gedurende Oktober 1984, 22 jaar
oud - en ter stawing van die bevinding dat hy "die waarheid
gepraat het" verklaar hy by herhaling hoe versigtig die Hof
sy getuienis oorweeg het: "uiteraard omdat hy 'n enkelge-
tuie is ... en uiteraard vanweë hierdie bewerings ... oor
sy verbintenis met Kaffer Des ... het ons van meet af aan hierdie

getuie /24
-24-
getuie met baie groot versigtigheid benader"; "ons moes
baie deeglik rekening hou met die gebreke van hierdie getuie";
"ons het oor hierdie getuie ... ons eie gemoed ... en waar-
nemings lank en ernstig ondersoek"; ons het die getuienis
so deeglik soos wat ons kan gefynkam en ons het hierdie
waarskuwingsligte wat teen hom flikker baie deeglik in ag
geneem by die beoordeling van die meriete of gebrek aan
meriete van sy getuienis"; "ons het in gedagte gehou dat die
suggestie teen hom basies is dat hy hom geleen het tot 'n
sameswering om drie onskuldige oudmakkers op 'n valse wyse moontlik
galg toe te laat stuur"; "ons moet ons self oortuig dat sy
getuienis van so 'n gehalte is dat ons dit met gerusstelling
in ons eie gemoed kan aanvaar as bewys van die feite waaroor

hy /25

-25-
hy getuig". (Daar is nog ander voorbeelde). Dit is
opvallend dat, ten spyte van hierdie herhaalde betuigings
van versigtige benadering en diepe besinning, die uitspraak

nie juis 'n ontleding van die getuienis van Collins bevat

wat daarop dui dat daar begrip bestaan het vir die gevaar

van valse inkriminasie en dat daar in der waarheid ag ge-

slaan, is op die aandrang, soos neergelê in Ncanana se saak .

(supra), op risiko-verminderde faktore by die beoordeling
van die getuienis van medepligtiges of getuies van swak
karakter. Volgens Collins se eie eufemistiese erkenning
het hy as lid van die BFK bende "dinge gedoen wat hy nie
moes gedoen het nie" soos bv die stukkend slaan van ruite
by mense se huise en die pleeg van aanrandings. Hy was

gevonnis /26
-26-
gevonnis tot aanhouding in die verbeteringskool te Tokai
waar sy lidmaatskap van die BFK bende begin het. Daar is
in sy eie getuienis aanduidings dat hy deel gehad het aan
die steel van skape en die verberging van oorblyfsels daarvan.
Die uitspraak handel geensins met die uitwerking wat hierdie
kladde op Collins se karakter op sy getuienis en geloof-
waardigheid het nie. Dit is, na my mening, 'n ernstige
leemte in die uitspraak wat daarop dui dat die Hof a quo
nie die inherente gevare wat in so 'n persoon se getuienis
skuil, na behore ingesien het nie.

'n Verder leemte in die Hof a quo se benadering
tot en aanvaarding van Collins se getuienis is dat die
uitspraak nie aantoon dat daar voldoende besef was vir

Collins /27

-27-

Collins se onopenhartige houding met betrekking to sy ver-
houding met Spyker nie. Die Verhoorhof het weliswaar inge-
sien dat dit 'n vraag van kardinale belang is of hy moontlik
beïnvloed kon gewees het deur Kaffer Des en Spyker maar,
weer eens, bevat die uitspraak nie 'n diepsinnige ontleding
van die relevante getuienis in hierdie verband nie. So 'n ontleding
dui aan dat Collins nie oop kaarte met die Verhoorhof gespeel het nie.
By die deurlees van sy getuienis soek 'n mens tevergeefs
na die werklike rede waarom hy via Spyker by die polisie
uitgekom het. Sy antwoord is herhaaldelik afwykend en on-
duidelik. Aanvanklik, tydens kruisondervraging deur eerste
appellant se advokaat, antwoord hy as volg:

"Waarom het jy aan Spyker, waarom het

jy /28

-28-

jy Spyker gekies om die waarheid aan

hom te vertel? - Nee, ek het nie
vir Spyker gekies nie meneer. Ek
het vir hom gevra meneer, toe sê hy
vir my hy gaan vir my neem na 'n beter
plek, as ek nie hier by die polisie-
stasie wil praat nie meneer.

Maar waarom het jy presies Spyker

genader? - Want ek het geweet hy
gaan my neem tot daar wat ek wil wees
meneer.
Jy het geweet hy gaan jou neem
waar jy wil gaan? - Ja meneer.

Hoe het jy dit geweet? - Meneer?
Hoe het jy dit geweet? - Hoe

sê meneer nou?

Wat het jou so laat dink dat hy
jou gaan neem na waar jy na toe wil
gaan? - Meneer, omdat ek die ding

saam met hom gepraat het meneer. Toe
sê hy vir my meneeer.
Dit was nadat jy met hom gepraat
het? - Ja meneer, toe sê hy ...

Jy het hom net van aansien geken?
Is dit reg? - Ja meneer."

Daarna /29

-29-
Daarna, in antwoord op vrae van tweede appellant se advokaat:

"Hoekom het hy na Spyker toe gegaan.
Hoekom het jy vir Spyker gaan vertel?

- Meneer, ek het vir Spyker gaan

vertel meneer, omdat ek geweet het
Spyker - ek het vir Spyker gesê Spyker
kyk hier, ek weet van daardie moord
in die 'yard' in, maar ek wil nie na
Grassy Park se polisiestasie toe gaan
nie. Toe sê Spyker vir my, 'all
right' hy gaan 'n speurder bel, dan

moet ek die speurder vertel van die ding
meneer. Toe bel hy die speurder.
Toe kom die speurder tot daar. Toe
sê die speurder vir Spyker, dat Spyker
my moet Grassy Park se polisiestasie
toe neem. Toe het Spyker my nie ge-
neem nie, toe vat die baas van die werk
my die Dinsdagoggend self na Grassy
Park se polisiestasie toe meneer.

Ja, maar dit is nie eintlik die

plek waar jy wou gegaan het nie? -

Ja meneer.

Jy /30

-30-

Jy wou nie soontoe gegaan het
nie? - Ja meneer.

En dit is ook die rede waarom
jy na Spyker toe gegaan het, omdat
jy het vir hom gevra hy moet jou
bietjie na 'n ander polisiestasie
toe vat? - Ja meneer.

Maar hoekom dink jy nou juis
Spyker sal jou help? Om jou nie na

Grassy Park toe te vat nie? -- Meneer,

want ek wil nie daarnatoe gegaan het

nie meneer en ek het vir hom gevra

meneer, ek wil nie daarnatoe gegaan

het nie. Toe vra ek vir hom ...

Ja, naar hoekom sal hy nou juis, hoekom

is hy nou juis die man wat vir jou - jy
kan mos self na 'n ander polisiestasie toe

loop?- Meneer, ek het gehoor Grassy Park

se boere, hy het nie dat Grassy Park

se boere, se polisiemanne vir hulle

optel nie meneer. Hy het by 'n ander

polisiestasie gegaan meneer, dat hulle

moet opgetel gewees het meneer."

Collins het aanvanklik ook 'n leuen vertel in verband met die

feit /31
-31-
feit dat Spyker hom op 17 Oktober 1984 Hof toe gebring het.
Kort na die aanvang van verrigtinge op gemelde datum is hy
gevra "hoe het jy vandag hof toe gekom?" Die antwoord was
'n teëvraag: "meneer?" Die advokaat het die vraag herhaal.
Diê antwoord was: "die speurder wat ons gisteroggend hof
toe gebring het". 'n Tydjie later, toe 'n ander advokaat
kruisondervraging voortgesit het, gebeur die volgende:

"Dit is die wit Kombi hier buitekant?

- Ja Meneer.

Wat maak hy hier buitekant? -

Meneer, Spyker het saam met die Kombi

gekom meneer.

Saam met jou ook? - Ja meneer.

Het hy jou gebring vanoggend? -

Ja meneer, die polisieman het gister

wat ons klaargemaak het hier meneer.

Toe sê die speurder wat ons gebring het

meneer, toe vra die speurder vir hom

of /32

-32-

of daar plek is vir ons. Of hy nie vir

ons kan saamvat nie en of hy ons nie
moreoggend weer kan deurbring nie,

toe sê hy hy kan kyk om vir ons môre-

oggend weer deur te bring, daarvoor

het hy ons vanoggend weer saamgebring

en huis toe gevat meneer.

En het hy jou gister ook gebring?

- Hy het my nie gister gebring
nie meneer.

O, het hy jou nie gister gebring

nie? - Nee meneer.

Maar jy het dan vir ons nie die
waarheid vertel, toe jy vir ons net-

nou gesê het dat die polisie jou van-
oggend gebring het nie? -- Ek het nie
gesê, meneer het nie reg geluister
nie. Ek het nie die storie klaar
vertel nie meneer.

Nee, maar vertel ons dan die storie

klaar? - Meneer, die polisieman
het vir Spyker gevra meneer, of daar
plek is vir ons meneer en dat hy vir
ons, as daar plek is vir ons, dan moet
hy vir ons huis toe neem meneer en
toe vra die polisieman vir hom, of hy

vir /33

-33-

vir ons vanoggend kan optel meneer. Toe
sê hy ja meneer, hy kan vir ons deurbring
meneer. Toe sê die polisieman vir hom
as daar enige 'mistakes' kom, dan moet hy
vir die speurder bel meneer en toe kom
ons sommer saam met hom deur.
Goed, jy sê ons het nie eintlik
vir jou kans gegee om jou antwoord
volledig te gee nie né? - Ja meneer.

En wat was die vraag? - Meneer,

ek kan nie nou onthou .

Wat was die vraag wat my Geleerde

Vriend hier langs my vir jou gevra
het? - Meneer, hy het gevra hoe ek

hier gekom het vanoggend meneer.

Ja, dit is reg, dit is wat hy

vir jou gevra het? - Toe wil ek hom
vertel meneer, maar meneer was te
vinnig gewees. Ek kan nie klaar
vertel het nie, hoe kom dit dat ek saam
met daardie man hier kom vanoggend nie.
Maar jy praat ook aanmekaar.
So wat was die vraag. Hy het vir jou
gevra hoe het jy vanoggend hier gekom?
- Ja meneer.

Hoekom het jy nie vir hom gesê

ek /34

-34-

ek het saam met Spyker gekom nie? -

Meneer, ek wil hom vertel het hoekom
ek saam met Spyker gekom het meneer.
O, jy wil nie gehad het hy moet
dalk verkeerd dink nie? --- Ja meneer,
ek wil hom vertel het hoekom ek saam
met Spyker gekom het, hoekom ek sal
nie saam met ...

Nou hoekom sal hy verkeerd dink?

- Meneer, ek sal nie saam met

Spyker gekom het nie, as die speurder
nie gesê het hy moet vir ons opbring
nie meneer, dan sal ek nie saam met

hom gekom het nie.
Hoekom sal hy verkeerd dink?

Hoekom sal hy verkeerd dink as jy vir

hom sommer net sê jy het saam met Spyker

gekom? - Meneer het te vinnig gevra
meneer.
! Vra ek nou vir jou te vinnig?

- Daardie vraag vir my te vinnig

gevra.

Jy het nou gesê hy sal dalk ver-
keerd dink as jy vir hom reguit sê
jy het saam met Spyker gekom, nou
hoekom sal hy verkeerd dink? - Ek

sê /35

-35-

sê nie hy sal verkeerd dink nie meneer.

Nou wat sal hy gedink het? -

Meneer?

Nou wat sal hy gedink het as jy
vir hom sê jy het saam met Spyker ge-
kom? - Hy kan niks dink nie meneer."

Collins se afwykende houding in verband met sy aanklop

by Spyker en sy aanvanklike poging om te verswyg dat Spyker
hom aangery het na die Hof toe, wek, om die minste daarvan
te sê, 'n sterk suspisie dat hy nou verbind was met Spyker
en met hom meegewerk het. Sy gebrek aan openhartigheid
en eerlikheid het oënskynlik die Hof a quo nie ernstig getref

nie en wek twyfel of die bevinding dat hy die waarheid ge-
praat het 'n korrekte bevinding is.

'n Verdere punt van kritiek teen die aanvaarding van

Collins /36

-36-

Collins se getuienis is die merkwaardige benadering van die

Hof a quo, soos weerspieël in die uitspraak,tot sy rol as

medepligtige. Aan die een kant meld die uitspraak dat dit

uit Collins se eie verhaal blyk dat hy 'n medepligtige was
wat kon weggehardloop het, geweier het om opdragte uit te
voer en dat dit 'n "probleem" skep; daarenteen minimaliseer

die Hof a quo tot 'n mate sy medepligtigheid deur klem daarop
te lê dat hy, volgens sy ipse dixit, nie "in 'n direkte sin

en met direkte begeerte" deelgeneem het aan die moord nie
en dat alhoewel hy kon weggehardloop het, sy "geredelike
bereidwilligheid om opdragte uit te voer, 'n aanduiding (is)
van die mate van onderdanigheid waarin hy (die jong kêrel-
tjie) geleef het vis-a-vis" die appellante. Die verdere

ontplooiing /37
-37-
ontplooiing van laasgenoemde standpunt openbaar 'n denkrig-
ting in verband met die versigtigheidsreël sover dit medeplig-
tiges betref wat nie maklik te begryp is nie:

"Dit het ons dadelik voorgekom, en ek
noem dit onmiddellik, dat 'n persoon
wat voorgesê word, soos hier beweer
word, om 'n suiwer opgemaakte storie
soos hierdie te kom vertel, redelik-
erwys geoordeel, beswaarlik homself

tot dieselfde mate as wat Collins ge-

doen het 'n eie aandeel en medepligtig-

heid in die pleging van die misdryf

sal gee. Dit sou seer sekerlik,

as dit korrek is dat sy storie 'n ver-

sinsel is, vir hom baie makliker gewees

het om homself in 'n rol te plaas waar

hy gedistansieër word van enige aan-

dadigheid in enige vorm tot die pleging

van die misdryf. Ons vind dit vreemd,

uit die hoek van hierdie suggestie

van valse versinsel geoordeel om die

minste /38

-38-

minste te sê, dat dié versinsel ook

'n eie inkriminering van die getuie
self bevat.

Telkens wanneer oor die getuienis
van 'n medepligtige besin moet word,
moet die Hof teruggaan na die basiese
rede vir die vereistes van versigtige
benadering. In die geval van 'n mede-
pligtige is dit klaarblyklik omdat die
gevaar altyd daar bestaan dat hy ander
mense mag inkrimineer om homself
te veronskuldig of bevoordeel. Ons
vind hier dat die getuie homself inder-
daad inkrimineer, sonder dat hy, so

lui die Staatsaak, op enige wyse onder
druk geplaas was deur enigiemand, be-
halwe die seun van die oorledene, om
te openbaar wat hy geweet het van die
moord. In die normale loop van sake,
met uitsonderings, moet ek sê, vind
'n mens in die Howe waar medepligtiges
getuienis gee dat daar vanweë veelvul-
dige persone wat aan 'n misdryf deelge-
neem het en veelvuldige arrestasies

wat /39

-39-

wat daarna gevolg het en vanweë sekere
prima facie inkriminerende getuienis
teen die medepligtiges self, dat hy
uiteindelik dan besluit om as medeplig-
tige getuienis vir die Staat te gee.

Hierdie faktore is tot 'n hoë
mate afwesig by die getuie Collins.
Hy was weliswaar tot 'n mate onder druk
geplaas deur die seun van die oorledene,
maar dan sal ook dadelik in gedagte
gehou word dat die oorledene se seun
geen werklike feite gehad het waarmee
hy hom kon inkrimineer nie, dit kon
hoogstens die uitspreek van 'n suspisie
teenoor die polisie gewees het deur die
seun dat 'MG' iets te doen gehad het
met die moord, maar 'MG' het geweet
die seun van die oorledene was nie by
nie en hy kan suspisies teenoor die
polisie opper tot hy blóu in sy gesig
is, maar solank hy nie feite het om
hom te inkrimineer nie kan die polisie
hom hoogstens daarvan beskuldig dat hy
iets weet en niks verder nie. In

daardie /40

-40-

daardie sin was die druk wat oorledene
se seun op 'MG' geplaas het om te
praat nie van dieselfde intensiteit
en gehalte, as ek die woorde gehalte
mag gebruik, as wat normaalweg bestaan
in die geval van 'n gewone medepligtige
nie. Trouens; deur aan die polisie
te openbaar dat hy self 'n mindere rol
gespeel het, maar tog nog altyd 'n
rolgespeel het van medepligtigheid in
die moord, het 'MG' die risiko geloop
dat hy seer sekerlik self ook aangekla
mag gewees het aan hierdie moord.
Daar is geen getuienis voor ons dat 'MG'
die versekering gehad het van enig-
iemand dat hy hom nie self eventueël
in die beskuldigdebank gaan bevind
nie en dat wie ook al die vervolgende
gesag was daardie tyd, nie dalk een
van die ander beskuldigdes vir wie hy
geënkrimineer het as getuie teen hom
self kon gebruik nie. Daarom, in
ons oordeel, is die feit dat hy homself
as medepligtige openbaar het in die
misdryf 'n faktor wat op 'n besondere

wyse /41

-41-

wyse spreek teen die suggestie dat hy
in die uitvoering van "n sameswering
valse getuienis voor die Hof gebring
het en dat hy dit gedoen het, op aan-

drang en ter knieval van 'Kaffer Des'

en sy agterryer, 'Spyker'."

Hierdie benadering tref 'n onderskeid tussen Collins in die
onderhawige saak en die "geval van 'n gewone medepligtige"
en ontleen in werklikheid uit blote mededaderskap steun
vir die bevinding dat hy nie deel is van 'n sameswering nie.
As sodanig verontagsaam die Hof a quo die aandrang op risiko-
verminderende faktore by die beoordeling van medepligtige
getuienis soos neergelê in Rex v Ncanana, supra. Die gevaar
in die geval van Collins dat hy ander valslik kan inkrimineer
en in die plek van werklike boosdoeners plaas of dat hy sy

leuens /42

-42-
leuens so kan inklee dat hulle 'die skyn van waarheid dra is
net so groot as in die geval van enige ander deelnemer in
'n misdaad. Dit, so kom dit my voor, het die Hof a quo
nie besef nie en die benadering dat dit "vreemd" is dat hy
homself inkrimineer gaan nie op nie: die rol wat hy aan
homself toegeken het is 'n minderwaardige rol. Vermoedelik
sou Collins wel deeglik besef dat in die kringe waarin hy
beweeg selfs 'n getroue vriend hom geredelik en sonder veel
gewetenswroeging kan verraai en dat samewerking met die Staat
en verklikkers aan hom veilige vrywaring kan bied. Dit
blyk nie uit die uitspraak dat die Hof a quo dit oorweeg het
nie.

'n Laaste punt van kritiek teen die aanvaarding

van /43

-43-
van Collins se getuienis, is dat die Hof a quo ligtelik sy
verduideliking aanvaar waarom hy vir vier maande lank die
swye bewaar het ten aansien van die appellante se beweerde
betrokkenheid. In hiérdie verband lui die uitspraak:

"'n Verdere vraag waarmee ons moes handel
en wat ons trompop moes ontmoet in
ons beoordeling van hierdie getuie,
is hoekom hy vir vier maande lank ge-

wag het voordat hy sy kennis aan die

polisie openbaar het? In ons oordeel

het 'MG' oortuigende en aanvaarbare
redes gegee waarom hy hierdie vier
maande gewag het. Ons het in ag
gehou die feit dat hy 'n jong kêreltjie
is, dat hy 'n ondergeskikte was, maar
'n klein mannetjie in hierdie misdadige
kultuur en wêreld waarin hy geleef
het, 'n wêreld waarin, so kom dit ons
voor, 'n man se lewe ook in elk geval
nie veel werd was nie en waarin mo-
ralitiet ook nie 'n baie belangrike

rol /44

-44-

rol gespeel het nie. Dit kom ons
voor dat sy versekering aan hierdie
Hof dat hy bevrees was, inderdaad op
vaste skroewe gestaan het, dat daar
inderdaad grondige rede was vir hom,
as ons oordeel aan die hand van al
die getuienis wat ons hier gehoor het
om te vrees dat hy self ook uit die
weg geruim gaan word, omdat hy 'n be-
dreiging was en steeds solank hy geleef
het 'n bedreiging sou wees vir die drie
beskuldigdes, wat hy sê die moord ge-
pleeg het. Dat daar altyd die gevaar
bestaan het in die gemoed van daardie
drie manne teen wie hy getuig, dat hy
kon 'praat'.

Dit is so, en dit is al drie van
ons se ervaring, my twee assessore
synde beide baie ervare en onderlegde
regspraktisyns, dat in hierdie bendekul-
tuur 'n man se lewe soms verkoop word
vir baie min of verdiskonteer word
vir 'n baie klein prys. Dit kom ons
voor uit ons eie ervaring en ook ge-
oordeel aan die hand van die getuienis

voor /45

-45-

voor ons, dat dit inderdaad in daardie
besondere wêreld waarin hy hom bevind
het groot moed sou kos vir enige man
om op te staan en 'n vinger te wys.
Om die vinger te lê op een van jou
medebendelede en om trouens die vinger
te lê op jou leier vir die pleging van
'n moord, sou 'n onvergeeflike sonde
kon wees, geoordeel die aard van die
bendestruktuur waarin hy hom bevind het.
Dit kon fataal wees en is moontlik selfs
nou nog fataal vir hom. In die lig
hiervan is dit dan ook nie vir ons

vreemd dat dit met groot huiwering en
na baie wroeging was wat hierdie klein

mannetjie uiteindelik die moed bymekaar

geskraap het, na so 'n lang tydperk,
om sy verhaal aan die polisie te gaan
vertel nie en dit te gaan vertel op
so 'n wyse dat hy self inderdaad ge-

Inkrimineer word in die handelinge
waaroor hy verhaal."

Collins het in sy getuienis erken dat hy oorspronklik en

kort /46
-46-
kort na die pleeg van die misdaad aan speurder Cornelissen
gesê het dat hy "nie 'n dooie woord" van die moord weet nie.
Daarna,so gee hy uiteindelik voor, het hy vir vier maande
lank met die kennis dat die drie appellante die boosdoeners
is in sy gemoed rondgeloop, voor hy hom ontboesem het.
Gedurende hoofondervraging was sy getuienis dat hy aanvanklik
nie vir die pclisie iets gesê het nie omdat hy bang was
vir die appellante maar dat hy dit na die verloop van vier
maande aan Spyker vertel het nadat hy (Spyker) die appellante
"laat optel het". Gedurende kruisondervraging het sy ge-
tuienis 'n ander kleur aangeneem. Toe het hy vertel dat hy
op 'n Donderdag in September 1983 gehoor het dat die appellante
gevang is in verband met 'n ander moordsaak. Op die Sondag

daarna /47

-47-
daarna het hy aan Spyker en oorledene se seun vertel dat hy
alles weet. Hy was uiters onseker oor die volgorde waarin
hy hulle vertel het: aanvanklik dat hy vroeg die oggend vir
Spyker vertel het en daarna om l0vm vir die seun; kort daarna
het hy die volgorde omgedraai en toe weer sê hy "ek weet nou
nie of ek vir Spyker eerste gesê het" en feitlik onmiddellik
daarna dat hy "seker" is dat hy die eerste vir die seun
gesê het. Op hierdie stadium, d w s gedurende kruisonder-

vraging, het hy 'n ander rede voorgehou waarom hy die inlig-
ting verskaf het: hy het gesien dat die seun, met wie hy
saamgewerk het "treur" oor sy pa - "dit is op dié manier
wat ek uitgekom het met die ding". Dit is 'n heel ander
rede vir sy optrede. Teen die geheel agtergrond van Collins .

se /48
-48-
se getuienis blyk dit dus dat hy verklaar het dat hy wel
bevrees was en die swye bewaar het tot die appellante agter
slot en grendel was maar dat sy meegevoel vir die treurende
seun ook 'n daadwerklike rol gespeel het in sy besluit om
die aap uit die mou te laat. In die passasie in die uit-
spraak hierbo aangehaal word bevind dat "hierdie klein
mannetjie" se vrees die "vaste skroewe" is waarop die ver-
duideliking van sy traagheid aanvaar behoort te word. Indien
Collins se gevoel van jammerte ook 'n beduidende faktor in
sy besluit was, soos hy aan die hand doen die geval was,
dan is die verduideliking vir die vertraging wat die Hof a guo
as "grondige rede" beskou nie ten volle aanvaarbaar as die
enigste of selfs 'n betekenisvolle rede nie.

Die /49

-49-
Met inagneming van die faktore hierbo genoem nl die
versuim van die Hof a quo om behoorlik ag te slaan op Collins se mis-
dadige agtergrond en tekortkominge in sy karakter, sy redelike
moontlike noue verband met Spyker en sy meegevoel met die
oorledene se seun sowel as die onbevredigende toepassing
van die versigtigheidsreël met betrekking tot medepligtiges,
is dit, na my mening, uiters gevaarlik om saam te stem met

die Hof a quo se bevinding dat daar op Collins se getuienis

staatgemaak kan word. Dit is te meer die geval indien

voor oë gehou word dat daar nie Yi grieseltjie bloed by of naby

die beweerde slagplek of aan enige van die appellante se
klere gevind is nie en dat die kombers waarin die lyk toege-
draai was en bebloed moes gewees het, nooit gevind, aan die

Hof /50

-50-
Hof vertoon is of met die appellante verbind is nie.

In sy betoog voor ons het die advokaat vir die Staat
daarop gewys dat die appellante leuenagtige en swak getuies
deur die Hof a quo bevind is, en dat dit die saak vir die

Staat versterk. Vir die doeleindes van hierdie uitspraak

kan aanvaar word dat hierdie bevindinge tereg gemaak is.
Leuenagtigheid tel natuurlik teen 'n beskuldigde en kan bydra
tot sy,skuldigbevinding mits daar ander gronde vir die
skuldigbevinding bestaan. Die onaanvaarbaarheid van die
getuienis van Ann Cornelius, Eva Felix en Brian Collins en
die uiters swak gehalte daarvan skakel egter in hierdie saak
sodanige ander gronde uit. Die eindresultaat is dat daar
geen geloofwaardige getuienis aangevoer is wat die appellante

aan /51

-51-
aan die gepleegde misdade verbind nie.

My gevolgtrekking is dus dat die skuld van die
appellante nie buite redelike twyfel bewys is nie en dat
die appelle behoort te slaag. Die skuldigbevindinge en
vonnisse word tersyde gestel.

APPÉLREGTER

TRENGOVE, AR)
stem saam
HOEXTER AR)

---