---

Saaknommer: 211/84
WHN
JOSEPH JAFTA Appellant

en

DIE STAAT Respondent

JOUBERT AR.

IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA

APPÉLAFDELING

In die saak tussen:

JOSEPH JAFTA Appellant

en

DIE STAAT Respondent

Coram: JOUBERT et TRENGOVE ARR et GALGUT Wn AR

Verhoor: 14 Maart 1985

Gelewer: 27 Maart 1985

UITSPRAAK

JOUBERT AR.

Die ..............

2
Die appellant, 'n 27 jarige Swartman, is as

beskuldigde 1 saam met David Seboke as beskuldigde 2 in die
Oranje-Vrystaatse Provinsiale Afdeling deur 'n hof bestaande
uit L.C. STEYN R. en twee assessore skuldig bevind aan moord
met versagtende omstandighede toe hulle op Woensdag 2 Maart
1983 die oorledene Jack Gobe in die A Medium Gevangenis,
Goedemoed, in die distrik van Rouxville, vermoor het.
Die verhoorregter het sy statutêre diskresie uitgeoefen en
die appellant ter dood veroordeel. Beskuldigde 2 is 'n
gevangenisstraf van 12½ jaar opgelê. Met verlof ingevolge
art 316(8)(c)(ii) van die Strafproseswet 51 van 1977 kom
die appellant na hierdie Hof in hoër beroep teen die
doodvonnis.

/Uit

3
Uit die aanvaarde getuienis en bevindings van

die verhoorhof blyk o.a. die volgende aangaande die ter=

saaklike agtergrond en omstandighede wat op die pleging

van die moord betrekking het. Die appellant en beskuldigde

2 is lede van die 28-bende wat berug is daarvoor dat sy

lede op geweldadige wyse geld en tabak afneem van gevangenes

wat nie lede van die 28-bende is nie. Die 28-bende bestaan

uit twee vleuels, nl. 'n bloedlyn en 'n privaatlyn. Die

bloedlyn bestaan op sy beurt uit 'n 1ste afdeling wat deur

offisiere saamgestel word wat die volgende range in volgorde van belangrik=

heid het, nl. judge, generaal, kolonel, kaptein 1 (draadloos

en mapaingt (Germiston). Die range van judge, generaal en

kolonel was vakant ten tyde van die pleging van die moord

/Daar .......

4

Daar is geen 2de afdeling in die bloedlyn nie terwyl die

3e afdeling saamgestel is uit 'n kaptein 1, kaptein 2,

sersant 1, sersant 2 en die gewone soldate. Beskuldigde 2

was na bewering 'n soldaat. Om bevordering na die lste

afdeling van die bloedlyn en opwaarts daarin te kry, moet

die kandidaat iemand wat nie aan die 28-bende behoort nie

aanrand deur bloed te trek. Soldate gebruik bekers en nie

messe of skerpgemaakte voorwerpe nie om dit te doen. Die

privaatlyn van die 28-bende bestaan uit twee afdelings

Die lste afdeling word saamgestel deur offisiere wat die

volgende range in volgorde van belangrikheid het, nl

goewerneur, inspector, sekretaris (mabalang , mogoensi),

magistraat, dokter en landdros. Butana Human was die

/inspector ..........
5
inspector en op die stadium toe die moord gepleeg is,
het hy die hoogste rang in die lste afdeling van die
privaatlyn gehad. Die 2de afdeling bestaan uit Goliath
1 en 2, Masilwa 1 en 2 en uit probations of lighties.
Hulle is die ^"wyfies" of vroumense van die offisiere in
die lste afdelings van die 28-bende. Die _"wyfies" tree
nie geweldadig op nie en word deur die ander lede van die
28-bende beskerm. Die appellant het daarop aanspraak
gemaak dat hy 'n probation is en dat hy die _"wyfie" van
Butana Human was. Laasgenoemde het dit ontken en beweer
dat die appellant 'n magistraat was. Die getuie Jafta Ras
het ook ontken dat die appellant 'n _"wyfie" was en het beweer
dat hy 'n hoë rang gehad het maar hy weet nie wat nie. Die
oorledene was 'n lid van die Big Five-bende en 'n _"wyfie".

/Die

6

Die lede van die Big Five-bende is ongewild onder die

gevangenes omdat hulle nuus aan lede van die gevangenis=

diens verstrek. Hulle verdedig hulself deur vuishoue en

skoppe te gee. Die oorledene het slegs een aand in sel

5 geslaap. Hy is toe oorgeplaas na sel 4 wat langs sel 5

is. Hy het in sel 4 die vier nagte voordat hy vermoor is,

geslaap. Die appellant, beskuldigde 2 en die oorledene

was lede van die perdestalspan. Die oorledene het as 'n

ystersmid (blacksmith) by die perdestalle gewerk. Sondag=

middag 27 Februarie 1983 was die appellant, beskuldigde 2

en die oorledene in hul onderskeie selle toe daar by die

kerkdiens moeilikheid tussen lede van die Big Five-bende

en 'n lid van die 28-bende ontstaan het. Woensdagmiddag

/2 Maart.........
7
2 Maart 1983 het die gevangenes vir hul middagete na
die eetsaal by die perdestalle gegaan. Die appellant
het langs Butana Human gesit terwyl beskuldigde 2 daar
naby gesit het. Die appellant het skielik opgestaan,
gevolg deur beskuldigde 2, en in die rigting beweeg waar
die oorledene gesit het. Die appellant het eerste die
oorledene begin steek met 'n skerpgemaakte lepel. Be=
skuldigde 2 het sy voorbeeld met sy skerpgemaakte lepel
gevolg. Hulle het toe die oorledene om die beurt gesteek.
Pandemonium het losgebars en die gevangenes het in wanorde
uit die eetsaal gevlug. Die oorledene wat weerloos was,
het geskree en gehuil. Hy het daarin geslaag om by die
ysterdeur uit te kruip terwyl die appellant en beskuldigde 2
steeds met hul steekhoue volgehou het. Hy het buitekant op

/die

8

die gras neergeval. Lede van die gevangenisdiens het

die appellant en beskuldigde 2 ontwapen en aangehou totdat

kaptein {destyds luitenant) Potgieter met sy bakkie opgedaag

het. Die oorledene het gesterf terwyl hy per ambulans na

Aliwal-Noord se hospitaal vervoer is. Volgens die mediese

getuienis het die oorledene elf steekwonde en een snywond

gehad. Drie van die steekwonde was penetrerend van aard

maar die noodlottige een het tot in sy hart gepenetreer.

Die verhoorhof het bevind dat die appellant en beskuldigde

2 in hul aanval op die oorledene met 'n gemeenskaplike doel

opgetree het met die opset om hom te dood, dat hulle sodanige

aanval met dolus eventualis verrig het, dat dit onwaar=

skynlik is dat hulle die aanval in opdrag van Butana Human

/uitgevoer .......

9

uitgevoer het en dat die beweerde dwang wat Butana Human

op hul sou uitgeoefen het om die aanval te pleeg as vals

verwerp moes word. Ek moet daarop wys dat volgens die

appellant se gewysigde pleitverduideliking het Butana Human

aan hom 'n mes oorhandig met die uitdruklike opdrag om Vi

lid van die Big Five-bende daarmee te steek sodat die

appellant vanaf 'n probation na 'n soldaat bevorder kon word;

en dat beskuldigde 2 as 'n _"escort" moes toesien dat die

appellant sy opdrag uitvoer. (Band 4 van die oorkonde

bl 366-367). Dit was hierdie beweerde dwang wat die

verhoorhof verwerp het. Die verhoorregter het die be=

vinding van die verhoorhof hieroor soos volg gestel:
/_"Die............

10

"Die getuienis van die twee beskuldigdes ten opsigte van

die beweerde dwang deur Butana Human word na volledige

oorweging verwerp as vals." (Band 9 van die oorkonde

bl 808). Deur hierdie bevinding het die verhoorhof

by implikasie die getuienis van Butana Human dat hy nooit

sodanige opdrag aan die appellant gegee het nie klaarblyklik

aanvaar. Dit wil ook voorkom asof die verhoorhof deur sy

bevinding by implikasie die getuienis van Butana Human

aanvaar het dat volgens die wette van die 28-bende kan

'n probation net in die privaatlyn bevorder word en kan

hy nie oorklim na die bloedlyn om 'n soldaat te word nie

Die verhoorhof het egter geen uitdruklike bevinding gemaak

of die appellant slegs 'n probation of 'n magistraat in

/die .........

11

die privaatlyn van die 28-bende was nie.

In sy uitspraak oor die meriete het die
verhoorregter die volgende opmerking gemaak:

"Die Hof het ook oorweging daaraan geskenk of
afgesien van die geopperde verweer van dwang,
daar nie tog wel dwang deur middel van die
28-bende se aktiwiteite op die beskuldigdes
uitgeoefen is nie. Die moontlikheid van
dwang en invloed deur die 28-bende vir die
noodlottige gebeure is dan ook nie buite
redelike twyfel uitgesluit nie, maar is dit
duidelik dat dit nie van so 'n direkte en
dwingende aard was dat die beskuldigdes dit
nie redelikerwyse kon weerstaan nie."

(Band 9 van die oorkonde bl 808-810).

Hoe die 28-bende se aktiwiteite dwang en invloed op die
appellant en beskuldigde 2 uitgeoefen het om die moord te
pleeg, word ongelukkig nie deur die verhoorregter verduidelik

/nie .........

12

nie. Hy vermeld ook nie die feite-basis waarop dit
gebaseer is nie. Hierdie opmerking is van groot belang
wanneer daar gelet word op die basis waarop die verhoorhof
versagtende omstandighede bevind het, soos ek sal aantoon.

Die appellant en beskuldigde 2 het nie getuienis
afgelê of aangevoer om versagtende omstandighede aan te
toon nie. Soos vermeld, het die verhoorhof versagtende
omstandighede ten aansien van die appellant en beskuldigde
2 bevind. Hierdie Hof het die advokate versoek om by
die aanhoor van hierdie appèl betoë te lewer oor die vraag
of die verhoorhof se bevinding dat daar versagtende omstandig=
hede was geregverdig kan word. Sodanige betoë is wel

gelewer.

/Wat

13

Wat versagtende omstandighede betref, het die

verhoorhof in die eerste plek verwys na die lae opvoed=

ingspeil en ongesofistikeerdheid van die beskuldigdes

Die appellant het geen skoolopleiding gehad nie en het

vir 'n konstruksiemaatskappy as 'n arbeider gewerk voordat

hy na die gevangenis verwys is. Die verhoorhof het

bevind dat dit nie 'n versagtingsgrond is nie _"maar sal

dit v.erder oorweging geniet saam met die faktor van dwang

Tweedens is verwys na die feit dat die

beskuldigdes dolus eventualis gehad het maar die verhoor=

hof bevind dat die aard van die aanval sodanig was dat dit

nie hier van toepassing as 'n versagtingsgrond kon wees nie

/Die ..........

14

Die verhoorregter gaan dan voort soos volg:

"Derdens is die kwessie van dwang as 'n ver=
sagtende omstandigheid geopper en dit is
ook duidelik volgens die gewysdes dat as
aan sekere faktore beantwoord word, dwang
wel 'n versagtende omstandigheid kan wees.
Op die getuienis as geheel is dit vir hierdie
Hof duidelik dat in Goedemoed Gevangenis,
op die waarskynlikhede, daar 'n bende-
subkultuur was waarin vir die bende-lede die
wette van hul bende streng geldend was. Op
die getuienis is dit verder op die waarskyn=
likhede bewys dat die noodlottige gebeure van
die Woensdag in direkte verband staan met die
gebeure van die Sondagmiddag voorgaande, toe
die Big Five's vir die 28-bendelede geskop het
Dit was dan ook die stelling wat beskuldigde 1
volgens die getuienis aan kaptein Potgieter
gemaak het net na die gebeure: 'Omdat hulle
ons Sondag geskop het¹. 'Ons', in die breë
verband van bende."

/Die ..........

15

Die verhoorhof het hier misgetas deur te beweer dat dit

bewys is dat daar 'n direkte verband tussen die gebeure

van Sondagmiddag 27 Februarie 1983 en die pleging van die

moord was. Ek het reeds daarop gewys dat volgens die

aanvaarde getuienis die appellant en beskuldigde 2 in sel

5 en die oorledene langsaan in sel 4 die betrokke Sondagmiddag

was. Dit was bowendien nooit die appellant se verdediging

dat daar enige verband tussen die gebeure van die Sondag=

middag en die pleging van die moord was nie. Die appellant

se saak was dat hy die oorledene in opdrag van Butana Human

gesteek het ten einde bevorder te word vanaf 'n probation

in die privaatlyn na 'n soldaat in die bloedlyn, soos ek

reeds aangetoon het. Hierdie verweer is tereg deur die

/verhoorhof .........

16

verhoorhof se uitspraak oor die meriete as vals verwerp.
Die stelling wat appellant se advokaat in kruisondervraging
aan kaptein Potgieter gemaak het, is nie deur laasgenoemde
bevestig nie. Bowendien het die appellant nooit so getuig
nie. Dit is 'n verdere mistasting deur die verhoorhof.

Die verhoorhof stel dan die vraag _"of op die waar=
skynlikhede hierdie 'n sporadiese optrede deur beskuldigde
1 en 2 was of 'n optrede in bendeverband ?" Die antwoord
wat die verhoorhof hierop gee, is soos volg:

"Die Hof is van mening dat die waarskynlikhede
eerder is dat die optrede was in uitvoering
van bende-opdragte. Veral waar die beskuldigdes
geen persoonlike twis met die oorledene gehad het
nie en ook nie eers persoonlik deur die Big Five
Bende op die Sondag aangerand is nie."

/Hierdie

17

Hierdie bevinding van die verhoorhof het nooit met die

volgende aspekte rekening gehou nie, nl.

1. Volgens die getuienis van Butana Human was die 28-bende

onaktief ten tyde van die tydperk toe die moord gepleeg

is terwyl die appellant die teendeel beweer het. Die

verhoorhof het nooit 'n bevinding ten opsigte van hierdie

botsende getuienis gemaak nie maar die volgende omstandighede wat

gemene saak was ondersteun die standpunte van Butana

Human nl

(i) die aantal hoë range in die eerste afdeling van die

bloedlyn van die 28-bende wat vakant was, soos ek

reeds vermeld het, en

(ii) die 28-bendelede het nie streng volgens sy wette

geleef nie soos blyk uit die feit dat hulle gedobbel

het. /2. Volgens
18
2. Volgens Butana Human het die appellant en beskuldigde 2

op hul eie inisiatief opgetree toe hulle die oorledene

aangerand en vermoor het. Dit word ondersteun deur die

volgende omstandighede nl.

i) daar was nooit 'n kringsit van die 28-bende om 'n

opdrag te gee om die oorledene aan te rand en te

dood nie en daar was nooit twee _"escorts" aangestel

om toe te sien dat die appellant so 'n opdrag uitvoer

nie sodat daar geen sprake kon wees dat die appellant

en beskuldigde 2 se optrede teenoor die oorledene in

uitvoering van bende-opdragte was nie

(ii) dit was gemene saak dat die appellant sowel as die

oorledene dobbelaars was en op die waarskynlikhede

is dit moontlik dat hulle met mekaar kon gedobbel

19

het (veral waar hulle beide aan die perdestalspan

verbonde was) sodat daar 'n twis tussen hulle kon

ontstaan het.

Dit is derhalwe duidelik dat die verhoorhof ernstig

misgetas het om te bevind dat volgens die waarskynlikhede

was die appellant en beskuldigde 2 se optrede in uitvoering

van bende-opdragte.

Die verhoorhof formuleer sy bevinding aangaande

versagtende omstandighede soos volg:

Na ewewigtige oorweging het die Hof nieteenstaande
die feit van die beskuldigdes se leuenagtige
weergawes en hulle versuim om nou te getuig
ten opsigte van hoe hulle subjektief beïnvloed
was op die feite wat wel bewys is, bevind dat
die verdediging hom wel van die bewyslas gekwyt
het en bewys het dat die bende-kultuur die

/beskuldigdes ....

20

beskuldigdes se optrede wesenlik beínvloed
het en dat dit die gruweldaad van die beskuldigdes
in die oë van regdenkende lede van die publiek
ook minder laakbaar maak en as sodanig 'n versag=
tende omstandigheid daarstel volgens die gesag=
hebbende gewysdes van die Appelhof waarna hierdie
hof verwys is, en so 'n bevinding word gemaak."

Hierdie bevinding van die verhoorhof waarop die

aanwesigheid van versagtende omstandighede gebaseer word,

is nie op 'n feitebasis gebaseer nie maar is suiwer spekulatief

van aard. Dit kom neer op 'n baie ernstige mistasting.
Afgesien van die feit dat dit nie 'n bendemoord in die
uitvoering van bende-opdragte was nie, soos ek reeds
aangetoon het, is daar geen feite om as basis te dien
vir die bevinding dat die appellant vanweë dwang (hetsy
fisies hetsy psigies) of beïnvloeding van die 28-bende

/die

21

die moord gepleeg het nie. Bowendien het die appellant

nie alleen vrywillig lid van die 28-bende geword nie

maar hy was ook by sy toetrede tot die 28-bende bewus

daarvan dat soldate van die 28-bende ander gevangenes

met bekers slaan en aanrand om tabak en geld by hulle

af te neem. Volgens appellant se eie getuienis het

sersant van der Merwe, wat baie van hom gehou het, hom

die Woensdagoggend gevra om saam met hom na sy huis te

gaan vir die middagete. Die appellant het dit afgewys

en die oorledene etenstyd vermoor

Dit is duidelik dat die verhoorhof se bevinding
ten opsigte van die aanwesigheid van versagtende omstandig=
hede nie geregverdig kan word nie. Die korrekte

/bevinding

22

bevinding moes gewees het dat daar geen versagtende

omstandighede is wat die appellant en beskuldigde 2

betref nie. Volgens die voorskrifte van die Straf=

proseswet 51 van 1977 (die Wet) kon die Staat egter

nie aansoek doen om teen hierdie bevinding van die

verhoorhof ten opsigte van versagtende omstandighede te

appelleer nie. Hierdie Hof het dan ook geen bevoegdheid

om hom in te meng met die verhoorhof se bevinding dat

versagtende omstandighede aanwesig was nie, soos blyk uit

die uitspraak van hierdie Hof in S v Mako en Andere,

1984(3) SA 677 (A). Dit is 'n beleidsaspek wat by die

wetgewer berus. Die feit dat daar egter geen versagtende

omstandighede in werklikheid in die onderhawige geval

/aanwesig........

23

aanwesig is nie is wel van belang wanneer die uitoefening

van die verhoorregter se statutêre diskresie om die appellant

die doodvonnis op te lê, in oënskou geneem word. Die

appèl is immers gerig teen die oplegging van die doodvonnis

In die onderhawige geval het die verhoorregter,

na die bevinding van die verhoorhof dat daar versagtende

omstandighede is, in terme van art 277(2) van die Wet 'n

statutêre diskresie om 'n ander vonnis as die doodvonnis

op te lê. Die verhoorregter kon toe 'n breër spectrum

feite en omstandighede in ag neem as by die bevinding of

versagtende omstandighede aanwesig was of nie. Vergelyk

S v Mathebula and Another, 1978(2) SA 607 (A) op bl 613

A-C. Wat sy vorige veroordelings betref, is die

/appellant .....

24

appellant in 1975 skuldig bevind aan gewone aanranding met
'n kierie. Daarna is hy twee keer skuldig bevind aan
aanranding met die opset om ernstig te beseer met 'n mes.
In 1978 is hy 7 jaar gevangenisstraf opgelê vir strafbare
manslag waarby 'n mes betrokke was. Hierdie vonnis sou
op 21 Julie 1983 verstryk het. Die verhoorregter het
hiermee rekening gehou en was twyfelagtig of die appellant
sou hervorm deur die oplegging van gevangenisstraf. As
die appellant se persoonlike omstandighede, tesame met
die mate van versagting wat daar bevind is, opgeweeg word
teen die afskuwelike misdaad wat ten aanskou van ander
gevangenes by hul middagete op 'n wrede en genadelose
wyse teenoor die weerlose oorledene gepleeg is, dan is die
doodvonnis wat opgelê is glad nie onvanpas nie.

/Die ......

25

Die appèl teen die doodvonnis word afgewys

C P JOUBERT AR.

TRENGOVE AR. stem saam.

---