---

JOHN TWALA lste Appellant

JOSEPH MAHLALELA 2de Appellant

en

DIE STAAT Respondent

IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA

(APPËLAFDELING)
In die saak tussen:
JOHN TWALA 1 ste Appellant
JOSEPH MAHLALELA 2 de Appellant
en "
DIE STAAT Respondent

Coram: KOTZÉ, JOUBERT, CILL.TÉ, VAN HEERDEN, ARR et
NICHOLAS, Wn AR

Verhoor: 21 Mei 1985
Gelewer: 29 Mei 1985

UITSPRAAK

KOTZÉ, AR :

DE VILLIERS, R het in die Oos- en Suid-Oostelike

Rondgang /2

-2-

Rondgang Plaaslike Afdeling 'n dubbele doodvonnis aan die

twee appellante opgelê nadat hy en twee assessore hulle

skuldig bevind het aan die moord sonder versagtende omstan-

dighede op 23 Desember 1982 te Kanyamazane (distrik Nelspruit)

van Chiles Mawela (die oorledene) en aan roof met verswarende

omstandighede (soos omskryf in art 1 van die Strafproseswet

51 van 1977 ) . Laasgenoemde oortreding het betrekking

op geweldpleging teenoor die oorledene by dieselfde geleent-

heid as die moord wat daarop gerig was om o a 'n Isuzu bakkie en

ongeveer R3 000,00 van hom te steel. Hierdie appèl, met ver-

lof van hierdie Hof, is beperk tot die doodvonnis vir die

roof. (Dit is onnodig om 'n derde aanklag dat die twee appel-

lante, ook op dieselfde geleentheid, vir Regina Shakwane verkrag

het /3

-3-

het en wat die Verhoorhof nie aan die een of ander appellant

kon tuisbring nie, te bespreek).

Die relevante bewese feite val binne 'n klein

bestek. Die twee appellante was op die betrokke geleent-

heid, na donker, saam op 'n rooftog uit. Die eerste appellant

was, tot die wete van die tweede appellant, in besit van

'n groot mes bekend as 'n "jungle knif e" . Albei was dit

eens dat hierdie wapen gebruik sou word om die voorgenome

roofaanvalle tot uitvoer te bring. Die oorledene en 'n

vriendin, bovermelde Regina Shakwane, het intussen in eers-

genoemde se Isuzu bakkie (waarin daar ongeveer R3 000,00

van oorledene se geld was) rondgery. Die oorledene het

stilgehou en uitgeklim om sy blaas leeg te laat loop.

Met /4
-4-
Met sy terugkoms by die bakkie het die twee appellante

daarop afgekom. Een van hulle het 'n geleentheid gevra

om lokasie toe te gaan. Die oorledene het ingewillig.

Net toe hy in die bakkie wou klim, het een van áie appellante.

(waarskynlik die eerste appellant) hom met die mes gesteek.

Hulle het die oorledene (minstens gewond en moontlik reeds ster—

wende of dood) van die bakkie en geld beroof en het hom daarna

in die Krokodilrivier gegooi waar sy lyk op 27 Desember 1982

gevind is terwyl dit op die water gedryf het. Die lyk

was in 'n toestand van ontbinding en daar kon nie met seker-

heid vasgesfcél word of die steekwond of verdrinking die

oorsaak van dood was nie. Dat dit die een of die ander

was, staan buite redelike twyfel vas.

Na /5

-5-
Na aanhoor van betoë met betrekking tot straf-

toemeting vir die aanklagte van roof het die Regter a quo

hom as volg uitgelaat:

"Wat beide beskuldigdes betref, is
daar aangevoer dat die Hof moet
waak om die feite wat te make het met
die dood van die oorledene in aan-
merking te neem by die bepaling van
'n gepaste vonnis op die roof klagte.
Die Hof neem in aanmerking dat beide
die beskuldigdes die oorledene aangeval
het, hom geen kans gegee het om die
geld oor te gee nie, of op 'n ander
wyse aan hulle eise te voldoen nie
en is hy aangerand op 'n ernstige wyse.
Die Hof probeer wegdink die feit dat
hy dood is. Die wyse waarop die
roof gepleeg is, is van so 'n ernstige
aard dat dié Hof van mening is dat
die enigste gepaste vonnis een van
die uiterste vonnis is, naamlik die
doodstraf."

Voor /6

-6-

Voor ons is betoog dat die Verhoorregter sy statu-

têre diskresie om ingevolge art 277(1}(c)(i) van die Straf-

proseswet die uiterste vonnis op te lê, foutiewelik uitge-

oefen het. Die gronde waarop die appellante se advokate

hulle beroep het, kan as volg gegroepeer word:

(a) Deur te bevind dat die oorledene op 'n ernstige

wyse beseer is, het die Verhoorregter 'n mistasting

begaan aangesien die aard van die besering weens
die toestand van ontbinding van die lyk nie
vasgestel kon word nie.

(b) Die jeugdigheid van die appellante (22 jaar in

die geval van die eerste appellant en 20 jaar

in /7

— 7 —

in die geval van die tweede appellant) en die moont-
likheid van rehabilitasie het nie oorweging by
die straftoemeting geniet nie.

(c) Wat die tweede appellant betref, het die Verhoor-

regter nie daarop ag geslaan dat die eerste
appellant die leidende rol in die pleeg van die
misdade geneem het en dat die tweede appellant
onder sy beïnvloeding gestaan het.

(d) Die Verhoorregter het fouteer deur slegs die dood

van die oorledene en nie ook die aanranding op hom
weg te dink nie aangesien "die aanranding juis
die faktor is wat die moordklag konstitueer en
juis een van die faktore is wat die roof in

besonder /8

-8-
besonder beswaar".
Ek behandel gemelde gronde agtereenvolgens.
Wat (a) betref is dit so dat áie getuienis wat

by die verhoor afgelê is, nie die aard van die oorledene

se beserings aandui nie. Maar wat wel duidelik is, is

dat die geweldpleging van so 'n aard was dat dit die oorledene

se weerstand uitgeskakel het: na die steekwond toegedien

is het die oorledene geen verder rol in die tragedie gespeel

nie en is hy met gemak na die rivier geneem en daarin ge-

dompel.

Met betrekking tot (b) is dit geensins duidelik

dat die gemelde faktore nie oorweging geniet het nie.

Die /9
-9-
Die Verhoorregter verwys weliswaar nie na die appellantë

se ouderdomme en hul vooruitsigte op rehabilitasie nie.

Dit is egter byna vanselfsprekend dat die gevestigde ge-

bruik om aandag aan hierdie elementêre straftoemetings-

bestanddele te skenk nagevolg sou gewees het.

Wat (c) betref is daar geen grond vir differensiasie

tussen die twee appellante nie. Hulle het voorbedagtelik

en gesamentlik 'n rooftog onderneem, die gebruik van 'n

lewensgevaarlike wapen voorsien en die tweede appellant

het in sy getuienis geredelik toegegee dat hy die eerste

appellant "uit (sy) eie vrye wil" vergesel het om te gaan

roof .

Die /10

-10-

Die stelling in (d) berus op 'n verkeerde opvatting.

'n Aaneengeskakelde reeks gebeurtenisse het in die onderhawige

saak daartoe gelei dat die appellante skuldig bevind is

aan moord sowel as roof. Die wese van laasgenoemde

misdaad is diefstal gepleeg deur middel van geweld (S v

Moloto, 1982(1) S A 844 (A) op 850 A-B). Die geweld-'

pleging waardeur die diefstal voltrek word kan van

so 'n aard wees dat dit die slagoffer tydelik (ibid

850 B-C) of permanent deur hom te dood (S v Mooí, 1985(1)

S A 625 (A) op 631 H-I) weerloos stel. Indien dit 'n

geval is waar die slagoffer gedood word en aldus permanent

weerloos gestel word, is dit van belang dat die doodsver-

oorsaking nie twee keer in aanmerking geneem word by straf-

toemeting /11

-11-

toemeting nie. Die strafoplegger moet duplisering van

vonnisse vermy ívgl Mooi se saak, supra, op 631 i f).

Dit bring mee dat daar 'n onderskeid getrek moet word tussen

die doodsveroorsaking wat 'n element is van moord en die

geweldpleging wat 'n bestanddeel van roof is. Maar dit

beteken nie dat die lewensgevaarlikheid van die geweldple-

gxng nie in ag geneem behoort te word by die bepaling van

die straf vir die roof níe. Dit bly altyd 'n relevante

oorweging. In hierdie verband kan daar opnuut met goeie

gevolg verwys word na die ondervermelde gedeelte van die

passasie uit die uitspraak van VAN HEERDEN, AR (toe nog

Wn AR) in S v Sedick soos aangehaal in S v Witbooi, 1982(1)

S A 30 (A) op 35:

Die /12

-12-

"Die Verhoorregter was klaarblyklik,
geregtig om die aard van die aanranding
en die gevolglike dood van die oorledene
as verswarende ornstandighede te beskou.
Daarna moes hy egter in die uitoefen-
ing van sy diskresie, en met inagne-
ming van die feit dat die uiterste
vonnis reeds op die moordklag opgelê
is, besluit het of die doodstraf
ook op die roofklag gevel moes word.
Dit kom my voor dat dit die Verhoorregter
nie helder voor die gees gestaan het
nie dat een van die omstandighede
wat die roof besonder beswaar het,
juis die gevolg was wat die moord
gekonstitueer het en ten aansien
waarvan die doodstraf verpligtend
opgelê is: S v Kubheka 1979 (2)
PH H100. Soos opgemerk in S v Mathebula
and Another 1978 (2) SA 607 (A) te'
613D, betreffende 'n geval waarin die-
selfde gebeure 'n moord en 'n roof
daargestel het ( en die doodstraf
op beide die moord- en roofklag op-
gelê is ):

'... these crimes must, for

purposes ./13

-13-
purposes of conviction and pu-
nishment, be regarded as separate
and distinct. Extreme care was
therefore required in the exercise
of the discretionary power to
avoid any duplacation of punish-
ment in passing sentence on
count 3 '(die roofklag)' for
otherwise it could result in
the appellants being twice sen-
tenced to death for precisely
the same aggravating or non-
extenuating circumstances.
Toe hierdie Hof in bedoelde saak self
'n gepaste vonnis op die roofklag
oorweeg het, is die feit dat 'n persoon
tydens die betrokke roof vermoor is,
weggedink ten einde 'n duplisering
van vonnisse te vermy.

Ons is nie versoek nie om die
riglyne neergelê in die Mathebula-
saak in heroorweging te neem. Soos
ek die uitspraak verstaan, moet in 'n
geval soos die onderhawige by oorweging
van 'n gepaste straf op die roofklag
sover doenlik die noodlottige gevolg

van /14

-14-

van die aanranding - die dood van die oorledene - buite rekening gelaat word,
maar kan en behoort nog steeds ag
geslaan te word op die geweld wat ge-
bruik is en veral op die feit dat dit
lewensgevaarlik van aard was."

Aan die einde van die slotsin hierbo kan die woorde "en dat

hy uitgekakel was", na my mening, met vrug bygevoeg word.

Soos reeds hierbo aangedui is dit nie moontlik om,

op die aangevoerde getuienis, uit te maak of die diefstal ten uitvoere

gebring is as gevolg van die oorledene se tydelike of permanente weer-

loosstelling nie. Hierdie onsekerheid is, vanweë die be-

nadering van die Verhoorregter, nie 'n kompliserende faktor

nie: hy het terdeë voor oë gehou dat die geweldpleging

met die mes die oorledene se dood kon veroorsaak het.

Vir /15

-15-

Vir die geval dat dit so was het hy dit as moontlikheid

weggedink soos blyk uit die uitspraak insake straftoemeting

vir die roof hierbo aangehaal. Die doodstráf vir die roof

het hy opgelê vanweë "die wyse waarop die roof gepleeg is"

en vanweë die ernstige aard daarvan. 'n Meswond met 'n ge-

vaarlike wapen het immers die oorledene se weerstand uitge-

skakel en deur dit in ag te neem het die Verhoorregter geen-

sins sy statutêre diskresie verkeerd uitgeoefen nie.

Die appèl word afgewys.

APPÉLREGTER

JOUBERT, AR )

CILLIÉ, AR )

stem saam
VAN HEERDEN, AR)

NICHOLAS, Wn AR)

---