---

456/86/AV

IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA (APPeLAFDELING)

In die saak tussen:
ELIAS MSIZA Appellant
EN

DIE STAAT Respondent
CORAM: GROSSKOPF, SMALBERGER, NESTADT, ARR
VERHOOR: 18 September 1987

GELEWER: 29 September 1987

UITSPRAAK GROSSKOPF, AR

Die appellant is in die Transvaalse Provinsiale Afdeling aangekla van gewone aanranding en van moord. Hy het skuldig

gepleit
2.
gepleit op die aanrandingklag maar onskuldig op dié van

moord. LE GRANGE R, wat sonder assessore gesit het, het

die appellant op albei klagtes skuldig bevindl Wat die moord-

klag betref het hy bevind dat daar versagtende omstandighede

aanwesig was en het hy 'n vonnis van agt jaar gevangenisstraf

opgelê. Vir die aanranding is 'n kort termyn gevangenis-

straf opgelê wat gelas is om saam met die vonnis van agt jaar

te loop. Met verlof verleen ingevolge 'n petisie aan die

Hoofregter kom die appellant nou in hoër beroep teen sy

skuldigbevinding en vonnis op die moordklag.

Albei klagtes teen die appellant het hul oorsprong ge-

had in gebeure gedurende die nag tussen oujaarsdag van 1984

en nuwejaarsdag van 1985. Die belangrikste staatsgetuie

was....
3
was ene Martha Winnie Mahlangu, na wie ek kortweg as Martha

sal verwys. Sy was die klaagster in die aanrandingsklag

en, luidens haar getuienis, 'n ooggetuie van die moord.

Haar getuienis kan soos volg opgesom word. Omtrent sewe

uur die oujaarsaand het Martha en 'n vriendin na 'n sjebeen

in Atteridgeville gegaan. Die vriendin se naam is Beauty

Deliwe Khoza, en ek sal na haar verwys as Beauty. Toe

Martha en Beauty by die sjebeen aankom was die appellant ook

daar saam met 'n vriend. Martha het nie die vriend se naam

geken nie en daar word in die getuienis na hom verwys as

die vriend met die reenjas. By Martha se aankoms by die

sjebeen het die vriend met die reënjas aan haar arm getrek,

blykbaar om toenadering te soek. Sy was egter nie hiervoor

te....

4
te vinde nie. Later in die aand het Martha na buite ge-

gaan om die latrine te besoek. Die appellant en die vriend

met die reënjas was buite die kombuisdeur, en terwyl sy ver-

bygegaan het, het die vriend weer aan haar arm getrek. Sy

het weer gesê dat hy haar moes los, en bygevoeg: "Kyk, jy

kan nie jou liefde op my afdwing nie, ek het iemand wat ek

lief het." Die vriend met die reënjas het haar toe gelos

en met die appellant, wat daar naby was, gaan praat, blyk-

baar om die appellant te vertel wat tussen hom (die vriend)

en Martha plaasgevind het. Martha kon sien dat die appel-

lant ontsteld was oor die gebeure, en het toe maar liewer

terug na haar huis gegaan. Die huis was, volgens haar uit-

wysing, omtrent 50 meter van die sjebeen.

Nadat....
5
Nadat sy 'n rukkie tuis was, het Martha weer na die

sjebeen teruggekeer om te kyk wat van Beauty geword het.

Sy vind toe vir Beauty by die kombuisdeur. Beauty vertel

haar dat die appellant se broer, ene Paul, na haar probeer

vry het. Martha het toe vir Beauty gewaarsku dat Paul 'n

vrou het wat binne in die sjebeen was en wat sou uitkom en

vir Beauty slaan as sy enigiets met Paul te doen het. Die

appellant was binne hoorafstand en het hierdie gesprek ge-

hoor maar dit blykbaar verkeerd verstaan, want hy het nader

gestap en vir Martha gevra: "Jy vertel vir Beauty dat ek 'n

vrou het?" Martha wou hom reghelp, maar hy het haar nie 'n

kans gegee nie. Hy het summier haar hoed van haar kop af-

gehaal en haar vier klappe met sy oop hand toegedien. Dit

is.....
6
is hierdie klappe wat die onderwerp gevorm het van die aan-

randingsklag.

Na hierdie onaangename episode is Martha weer terug

huis toe. Toe sy by die hek van die sjebeen uitkom sien

sy 'n vriend, David (die oorledene in die moordklag). Hy

vra haar "wat is dit?" Hiervan het sy afgelei dat hy ge-

sien het wat tussen haar en die appellant gebeur het. Sy

merk toe op dat die appellant en die vriend met die reënjas

vinnig agter hulle aangestap kom. Toe die appellant en sy

vriend by Martha en David verbygaan, het die appellant vir

Martha aan haar linkerpols vasgegryp. David vra hom toe:

"Wat maak jy?" Hierop het die appellant vir David 'n paar

beledigings toegevoeg, 'n mes uitgehaal, en vir David ge-

jaag....

7
jaag. Die vriend met die reënjas het 'n baksreen opgetel

en vir Martha gejaag. Sy het in die agterplaas van 'n huis

ingehardloop. Die vriend met die reënjas het toe die ag-

tervolging gestaak. Martha het oor 'n heining gespring en

by 'n tweede huis gekom vanwaar sy kon sien wat van David

word. Sy sien toe dat David in 'n hurkende posisie val.

Die appellant was net agter hom, en steek hom tweekeer met

die mes in die holte van sy rug. Intussen het die appellant

se vriend by hom aangesluit. David het op sy voete gekom

en voortgestruikel in die rigting van sy huis. Die appel-

lant en sy vriend het eers rondgekyk en is toe weg. Daar-

na is Martha na haar huis. Sy het later verneem dat David

voor 'n huis, wat beskryf is as nommer 10, inmekaargestort

het......
8
het. Sy self het dit egter nie gesien nie, maar net later

die nag 'n kol droë bloed daar waargeneem. Dit is gemene

saak dat een van die twee steekhoue David se dood veroorsaak

het.

Beauty het ook getuig en staaf Martha se getuienis oor

wat gebeur het terwyl Martha en Beauty bymekaar was. Na

die aanranding op Martha het Beauty binne die sjebeen gebly,

en sy kon alleen getuig dat die appellant en die vriend met die

reënjas toe ook die huis verlaat het. Wat hulle daarna ge-

doen het, kon sy nie sê nie.

Die appellant se weergawe verskil hemelsbreed van Martha

en Beauty s'n. Hy het getuig dat hy die aand ongeveer sewe-

uur by die sjebeen aangekom het. Hy was alleen. Terwyl

hy 'n paar biere gedrink het, het hy in 'n gesprek met Beauty

geraak....

9
geraak. Hulle het oor die liefde gepraat. Terwyl hulle

aan die gesels was, het Martha daar aangekom, en gesê dat

die appellant 'n vrou het wat vir Beauty sou slaan as sy haar

in die hande kry. Hierdie bewering was onwaar - die appel-

lant het nie 'n vrou nie. Martha se inmenging het die appel-

lant vererg, en hy het Martha skerp aangespreek. Martha is

toe weg, maar het na 'n rukkie teruggekeer. By haar terug-

keer was die appellant en Beauty nog aan die gesels. Martha het

weer vir Beauty gesê sy moenie baie praat nie, want as die

appellant se vrou daar kom sou sy vir Beauty slaan. Die ap-

pellant het opgestaan en weer vir Martha aangespreek. Martha

het geantwoord. "Jy sal my niks vertel nie" en 'n onbeskofte

handgebaar gemaak. Met die beweging van haar hand het sy

per....
10

per ongeluk die appellant se baadjiesak gehak, en dit laat

lostorring. Die appellant het vies geword en vir Martha

twee ligte houe op haar skouer toegedien. Beauty en 'n

ander vriendin van Martha het vir Martha gegryp en in die

huis geneem, en die appellant betig omdat hy haar geslaan

het. Die appellant was toe so ontstoke dat hy sy bier aan

iemand anders gegee het en huis toe gegaan het.

Ten einde die appellant op bogemelde getuienis- skuldig

te bevind aan moord moes die verhoorhof bevind dat Martha

se getuienis bo redelike twyfel verkies moes word bo dié van

die appellant, en die verhoorhof het inderdaad so bevind.

Voordat ek ingaan op die redes vir hierdie bevinding, is

daar 'n paar algemene opmerkings wat ek wil maak.

Die....

11

Die Staat se saak berus hoofsaaklik op die ooggetuienis van Martha. As 'n mens egter die Opsomming van Wesentlike Feite lees wat die Staat ingevolge artikel 144 (3) (a) van Die Strafproseswet (no 51 van 1977) verstrek het, kom dit duidelik na vore dat die opsteller van hieráie opsomming nie besef het dat Martha ooggetuienis van die werklike stekery kon lewer nie. Die relevante paragrawe lui soos volg. ("Winnie" in hierdie passasie is Martha):

"3. Winnie het toe later besluit om die toneel te verlaat en huis toe te gaan. Die oor-ledene het saam met haar gestap. Langs die pad het die beskuldigde en nog 'n persoon hulle gekonfronteer en aan die oorledene gevra of hy wil baklei. Hierop het die beskuldigde 'n mes uitgehaal. Die oorledene het gevlug en die beskuldigde het hom agter-volg.

4. Die oorledene is later in die straat ver-wond aangetref."

Die
12
Die teenstrydigheid tussen hierdie opsomming en Martha

se getuienis is nie in die hof a quo te berde gebring nie

en is moeilik om te verklaar. Die opsomming berus duidelik

op inligting wat Martha verstrek het. As Martha se polisie-

verklaring nie gemeld het dat sy die stekery gesien het nie,

was dit die aanklaer se plig om die verklaring aan die ver-

dediging beskikbaar te stel. Dit het hy nie gedoen nie

Aan die ander kant, as die opsteller van die opsonïïning 'n

verklaring van Martha voor hom gehad het waarin sy, soos in

haar getuienis, gráfies beskryf het hoe die appellant die oorledene

gesteek het, sou 'n mens verwag het dat die opsomming heelte-

mal anders sou gelui het. Dit is egter nutteloos om hier-

oor te bespiegel - die onverklaarde leemte in die cpsomming kan

nie....
13

nie anders as om 'n mate van agterdog teen Martha se geloof-waardigheid te skep nie.
Dit is dan ook opmerklik dat Martha nie spontaan begin getuig het oor die stekery nie. Nadat sy vertel het hoe sy die sjebeen verlaat het, agtervolg deur die appellant en die vriend met die reënjas, lui haar getuienis soos volg:

"Kom die beskuldigde en sy vriend met die

reënjas, ja? Hulle kom nou van agter a£?

... Dit is reg.

Het hulle geloop of gehardloop? ... Hulle

het vinnig gestap.

Hulle het vinnig gestap, ja? ... Dit was tóé
dat ek die oorledene teëkom waar hy gelê het,

Sy naam ís David.

MNR. ROBERTS: Waar het hy gelê? ... Hy was

daar, hy het gesien toe ek aangerand was in

die 'yard'.

Nee wag net so 'n bietjie, jy sê lê, waar lê

hy nou? Hoekom lê hy? ... Daar by nr. 10 se

hek het hy gelê."

Soos.....
14
Soos ek vroeër gemeld het, is die oorledeneby nommer

10 se hek gevind nadat hy gesteek was. Die indruk wat

Martha hier skep is dat sy nie die stekery gesien het nie,

maar wel die oorledene voor nommer 10 se hek gesien het

In verdere ondervraging deur die aanklaer en die Hof het dit

egter geblyk dat haar getuienis tot die teendeel was - sy

het toe getuig dat sy wel die stekery gesien het, maar nie

die gewonde oorledene voor nommer 10 sien lê het nie.

Tweede algemene opmerking wat ek wil maak is dat die

Staat in hierdie saak met 'n minimum van ondersoek en getuie-

nis probeer regkom het. Martha het 'n effens verwarde ver-

haal vertel van hoe sy en die oorledene gejaag was, hoe sy

die noodlottige aanranding gesien het en wat toe van die ver-

skillende....

15

skillende spelers in hierdie drama geword het. Met 'n be-

hoorlike plan of behoorlike fotos van die toneel sou dit

makliker gewees het om haar getuienis te verstaan, of, as

dit vals was, te weerlê. Hierdie aspek is veral belangrik

vanweë die lacuna in die Opsomming van WesentLike Feite

waarna ek pas verwys het. Geen plan of fotos is egter

voorgelê nie, met die gevolg dat die hof aangewese was op

Martha se onbeholpe (en, heelmoontlik, onakkurate) beskrywings

van die toneel en skattings van afstande. Ook was daar geen

polisiegetuienis nie, en die verhoorhof was aangewese op die

getuienis van Martha en die appellant oor wat hy

aan die polisie gesê het, wanneer en hoekom hulle sy woning

deursoek het, wat hulle daar gevind het, ens. Behoorlike

polisiegetuienis

16

polisiegetuienis hieroor sou baie onsekerhede uitgeskakel het, hetsy in die guns van die Staat, hetsy van die appel-

lant.

'n Laaste algemene opmerking gaan oor die rol wat die

verhoorregter gespeel het. Dit blyk uit die rekord dat die

verhoorregter heelwat meer vrae aan die getuies gestel het

as albei advokate saam. Ek moet onmiddellik sê dat ek geen-

sins die indruk gekry het dat die verhoorregter enige ver-

keerde motiewe hiervoor gehad het nie, en ek aanvaar volkome

dat sy enigste strewe was om 'n duidelike beeld van die ge-

tuienis te kry. Die resultaat was egter net die teenoorge-

stelde. Die getuie s was heen en weer getrek tussen die

regter en die advokate met die gevolg dat hul weergawes op

die...

17

die rekord onsamehangend en moeilik verstaanbaar is.

Na hierdie inleiding. kom ek nou by die regter a quo se

bevindings. Die twee staatgetuies Martha en Beauty is as

"goeie getuies" beskryf. Wat Martha betref, was die ver-

hoorhof beïndruk deur 'n storie wat sy vertel het oor hoe

buurvrou vir haar 'n glasie wyn gegee het voordat sy na

die sjebeen gegaan het. Hierdie insident was onbenullig

en was glad nie in geskil nie. Dit is, met eerbied gesê,

moeilik om in te sien hoekom die feit dat sy hieroor die

waarheid gepraat het (as 'n mens veronderstel dat sy wel die

waarheid gepraat het) enigsins help om aan te dui dat haar

getuienis oor belangrike omstrede sake ook aanvaar moet word

Trouens, daar is rede om Martha se bewering te betwyfel dat

sy op hierdie oujaarsaand niks meer as hierdie een klein glasie

wyn.....

17 A

wyn gedrink het nie. Sy sê dat, nadat sy dit gedrink het,

sy "nie so helder gewees het van gedagte" nie. Dit klink

onwaarskynlik dat een klein glasie haar so sou geaffekteer

het. Later, onder kruisverhoor, is sy gevra: "Drink u hoe-

genaamd of drink u glad nie?" Haar antwoord was: "Nee,

die aand het ons maar net gedrink omdat ons bly was." Sy

het dus geen beginselbesware teen drank gehad nie, en dit

klink onwaarskynlik dat sy op 'n oujaarsaand feitlik die

hele tyd in 'n sjebeen was vanaf sewe namiddag tot na midder-

nag sonder om enigiets sterker as koeldrank te drink.

Dan...
18
Dan meld die verhoorregter dat Martha se getuienis oor

die stekery ooreenstem met die bevindings in die lykskouings-

verslag. Dit is weliswaar so dat beide die verslag (wat

met toestemming ingehandig is) en Martha se getuienis aandui

dat die oorledene twee steekwonde in sy rug gehad het. Hier-

die faktor is beslis stawend van Martha se getuienis, maar

'n mens kan dit nie te ver voer nie. Ons weet nie wie die

oorledene voor nommer 10 gevind het en wat daarna van hom

geword het nie (dit is ook een van die aspekte waaroor daar

geen getuienis was nie). Dit is dus maklik denkbaar dat

Martha van iemand kon verneem het dat die oorledene twee

steekwonde in sy rug gehad het. Natuurlik, as sy hom self

voor nommer 10 sien lê het, soos sy op een stadium te kenne

gegee.....

19

gegee het, sou die stawing deur die lykskouingsverslag nog

minder gewig gedra het.

Dan beskou die verhoorregter dit as amper ondenkbaar

dat Martha 'n storie in sulke detail kon fabriseer as wat in

haar getuienis voorkom. Hierdie faktor is nie sonder gewig

nie, en 'n mens moet natuurlik in gedagte hou dat die verhoor-

hof beter in staat is as 'n hof van appèl om sulke faktore na

waarde te skat.

Verder verwys die regter a quo na die stawing wat

Beauty aan Martha se getuienis bied. Hy meld veral Beauty

se getuienis oor die aard van die aanranding op Martha, die

feit dat Martha daarna die perseel verlaat het, en dat die

appellant en sy vriend haar gevolg het (ek veronderstel die

regter....
20

regter bedoel net hierdeur dat hulle min of meer dieselfde tyd vertrek het - Beauty se getuienis was, in die geheel gesien, nie dat hulle agter Martha aangestap het nie).

Ten slotte verwys die regter a quo na 'n skede waaruit die appellant, volgens Martha se getuienis, die mes sou getrek het. Inderdaad is 'n skede later in die appellant se woning gevind. Op die oog af klink hierdie getuienis verdoemend, maar by ontleding blyk dit minder indrukwekkend te wees. Martha het hierdie aspek soos volg na vore gebring:

"MNR. ROBERTS: Waar kom die mes vandaan? ...

Soos ek demonstreer, in sy regtersak het hy

(die beskuldigde) die mes gehad.

HOF: Hy het 'n mes uitgehaal? ... Ja.

Waar het hy dit uitgehaal, uit watter sak,

baadjiesak, broeksak? ... Die polisieman wat

die saak ondersoek ... (tussenbei)

MNR. ROBERTS: Nee, ek wil nie weet daarvan

nie
21

nie, nee. Los dit voorlopig uit. Ek wil

net weet, uit watter sak het hy dit uit-

gehaal, dit is al wat ons wil weet? ...

Uit die skede, die sak wat ek van praat is

'n skede.

HOF: O, 'n skede, ja. Beskuldigde het 'n mes

uit 'n skede ...?... Dit is reg.

... gehaal. Maar waar was die skede gewees?

TOLK: Sy demonstreer hier op haar heup.

MNR. ROBERTS: Aan sy gordel vas? ... (tussenin)

HOF: Aan die buitekant van sy broek of in

die binnekant van sy broek of waar? ... Onder

die broek."
Tussen die aanklaer, die regter en die tolk het dit nooit heeltemal duidelik geword hoekora sy eers na die appel-lant se regtersak verwys het en toe later na 'n skede nie, en wat die "polisieman wat die saak ondersoek" met haar waarnemings te doen gehad het nie. Inderdaad het die appellant erken dat 'n skede in sy woning gevind is, maar 'n onskuldige verdui-

deliking

22

deliking daarvoor gegee. Volgens Martha is 'n skede aan

haar getoon deur die ondersoekbeampte. Hoewel sy sê dit was

"die skede" (vermoedelik bedoel sy die skede wat sy sê sy

by die appellant gesien het) kon haar uitkenning min gewig

dra aangesien sy getuig het dat die skede onder sy broek was

en dat net 'n punt uitgesteek het. Nogtans is daar 'n mate

van stawing vir haar in hierdie getuienis. Ek wil egter net

weer sê dat hierdie hele kwessie baie duideliker kon gewees

het as Martha toegelaat was om sonder onderbreking te getuig;

as die ondersoekbeampte getuig het oor hoe, waar en onder

watter omstandighede hy die skede by die appellant gevind het

en aan Martha getoon het; en as die skede in die hof aanwe-

sig was sodat Martha kon aandui waar dit op die appellant se

liggaam....

23

liggaam was, en waaraan sy dit uitken (as sy dit inderdaad kon uitken).
Selfs met die leemtes in die staatsaak waarna ek ver-wys het, was daar 'n prima facie saak teen die appellant. Die gewig wat aan die appellant se getuienis geheg word was dus van groot belang in die saak. In hierdie verband het die hof a quo die volgende gesê:

"Nou-ja, hier het ons te doen met oogge-tuienis wat in alle opsigte bevredigend is en 'n storie wat deur die beskuldigde ver-tel is wat nie geloofwaardig voorkom nie. Altwee die stories kan nie waar wees nie en dit kom my voor dat die beskuldigde se storie so vol gebreke is dat dit eenvoudig net nie die waarheid kán wees nie. Hy het ten volle besef dat Martha die polisie ver-tel het dat sy gesién het dat dit hy was wat die oorledene gesteek het en hy kon nie verklaar hoekom hy nie aan die polisie

die....

24

die storie vertel het van wat gebeur het tussen hom en Martha die aand nie.

Na my mening moet die storie van Martha aanvaar word en dié van die beskuldigde as vals verwerp word."

Soos blyk uit hierdie passasie het die verhoorregter die appellant se getuienis as "vol gebreke" beskryf, maar net een voorbeeld genoem, naamlik, dat die appellant nie aan die polisie vertel het wat gebeur het tussen hom en Martha die aand nie. Dit is moeilik om te verstaan wat die verhoorregter hierdeur bedoel. Die appellant se on-weerspreekte getuienis was dat hy wel aan die polisie ver-tel het wat tussen hom en Martha gebeur het net soos hy in die hof gedoen het, en hierdie getuienis word vroeër in die uitspraak genoem. Al wat die appellant nie gedoen het

nie

25

nie, volgens sy getuienis, was om die stukkende baadjiesak aan die polisie te wys. As dit al was wat die verhoorreg-ter in gedagte gehad het, sou dit skaars regverdiging bied om die appellant se getuienis te verwerp. En as die ver-hoorregter onder die indruk was dat die appellant glad nie aan die polisie vertel het wat tussen hom en Martha gebeur het nie, was dit 'n ernstige mistasting aan sy kant. Dat daar verwarring aan die kant van die verhoorhof was, blyk ook uit die volgende twee passasies uit die appellant se getuienis, albei in antwoord op vrae van die hof. Die eerste is:

"HOF: Het hulle (d.w.s. die polisie) jou nie gevra wat het jy die vorige nag gemaak voordat jy piekniek toe is nie? ... Ek is gevra wat ek die vorige nag gedoen het by

die

26

die shebeen en ek het gesê ek het net

vir Winnie geklap.

Ja, het jy vir hulle vertel jy het vir

Winnie geklap daar, vir die polisie? ... Ja.

Het jy vir hulle vertel wat Winnie gedoen het

en hoe sy jou beduie het? Want dit is waar-

oor jy haar mos geklap het? ... Ek het aan

die polisie gesê, as gevolg van die handbe-

weging het ek haar geklap.

Ja en toe het sy mos nou jou sak geskeur? ...

Ek het."
Hiermee moet vergelyk word die volgende passasie wat minder as twee bladsye later in die oorkonde voorkom:

"Ja maar hoekom het jy toe nie vir die polisie gesê, kyk, hier is Winnie, sy lieg, sy het my 'n lelike teken gegee met haar vinger en sy'het my 'background' ,se sak geskeur en toe het ek haar geklap en nou kom vertel sy vir julle 'n belaglike storie van wat sy sou gesien het wat ek doen met daardie oor-ledene? ... Ek het niks aan die oorledene gedoen nie."

Die....

27

Die appellant het klaarblyklik nie hierdie laaste

vraag verstaan nie, en dit is nie verder gevoer nie.

Die een voorbeeld van die gebreke wat die verhoorreg-

ter in die appellant se getuienis gevind het, gaan dus nie

op nie. 'n Deurlesing van sy getuienis skep ook nie by my

die indruk dat dit juis swakker was as dié van Martha en

Beauty nie. Behoorlike beoordeling van sy getuienis word

egter ook bemoeilik vanweë die manier waarop die getuienis

op rekord geplaas is, soos ek reeds aangedui het.

As ek dan die saak as geheel moet opsom wil dit vir my

voorkom dat daar gronde is om agterdogtig teenoor Martha se

getuienis te staan, en dat haar getuienis, gestaaf tot 'n mate

deur Beauty s'n, nie as "in alle opsigte bevredigend" be-

skou....

28

skou kan word soos die verhoorhof bevind het nie. Daarbe-

newens kan ek nie saamstem dat " die beskuldigde se storie

so vol gebreke is dat dit eenvoudig net nie die waarheid

kán wees nie". Objektiewe getuienis, wat die skaal na die

een of ander rigting kon swaai, is nie aangebied nie. On-

der al hierdie omstandighede meen ek dat die verhoorhof 'n

redelike twyfel oor die appellant se skuld behoort te gehad

het.

Bygevolg slaag die appèl, en word die appellant se

skuldigbevinding en vonnis op die moordklag tersyde gestel

E M GROSSKOPF, AR SMALBERGER, JA

NESTADT, JA Stem saam

---