---

IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA (APPèLAFDELING) In die saak tussen:

JAMES HAMUPANDA KAULUMA EN
ANDER Appellante
en
DIE MINISTER VAN VERDEDIGING
EN ANDER Respondente

Coram: RABIE WND HR, JANSEN, JOUBERT, HEFER ARR et
BOSHOFF WND AR.
Verhoordatum: Leweringsdatum:

23 Febraurie 1987 26 Maart 1987

RABIE/
2 RABIE WND HR:
Hierdie saak vind sy oorsprong in 'n aansoek wat die appellante by die Hooggeregshof van Suidwes-Afrika ge-doen het om die vrylating van 36 persone wat in aanhouding verkeer het nadat die Administrateur-generaal van Suidwes-Afrika ingevolge die bepalings van art. 5 bis (l) van Pro-klamasie AG 9 van 1977 op 25 Mei 1979 bevele vir hulle "verdere aanhouding" uitgereik het. Hierdie artikel, wat ek later in die uitspraak sal aanhaal, is deur Pro-klamasie AG 27 van 1979, wat op 18 Mei 1979 afgekondig is, in Proklamasie AG 9 van 1977 ingevoeg. Teen die tyd toe die aansoek voor die hof a quo beredeneer is, het nog net 5 van die persone wat ingevolge die bevele van die Administrateur-generaal aangehou is in aanhouding verkeer

en/

3
en die aansoek het gevolglik om die vrylating van net daardie 5 persone gegaan. Dié 5 persone is ook sedertdien vrygelaat, sodat dit eintlik net die kwessie van koste is wat nog in hierdie appèl vir die partye van belang is.

Die aansoek is deur 'n hof van drie regters (Berker RP en Mouton en Strydom RR) aangehoor. Berker RP het 'n uitspraak geskryf waarmee Strydom R saamgestem het. Mouton R het 'n uitspraak van sy eie geskryf. Die uitsprake is gerapporteer: Kyk Kauluma and Others v. Minister of Defence and Others 1984(4) SA 59.

Die feite van die saak blyk volledig uit die uitspraak van Berker RP en dit is gevolglik nie nodig om alles weer te herhaal nie. Sowel Berker RP as Mouton R het bevind dat 'n sertifikaat wat die Minister van Justisie

by/
4.

by die hof ingedien het 'n sertifikaat was wat ooreenkomstig die bepalings van art. 103 ter (4) van die Verdedigingswet, 1957 uitgereik is en dat dit op die aansoek van toepassing was. (Ek haal art. 103 ter (4) later in die uitspraak aan.) Hulle het gevolglik ooreenkomstig die bepalings van art. 103 ter (6)(b) en (c) van laasgenoemde wet bevind dat die aansoek verval het en het geen bevel daaromtrent uitgereik nie. (Kyk 72 F-G en 80 F-G van die hofverslag.) Berker RP het bevind dat die bevele van die Administrateur-generaal wettig was (kyk 68 D van die hofverslag), maar vanweë sy bevinding dat die sertifikaat van die Minister van Justisie die aansoek laat verval het, het hy geen bevel wat die aansoek afwys, en dus ook geen kostebevel, gegee nie. Mouton R het nie pertinent beslis of die bevele van die

Administrateur/
5 Administrateur-generaal wettig was nie. Sy benadering was dat indien die Administrateur-generaal sy bevele uitge-reik het omdat hy oortuig was dat daar omstandighede aanwesig was wat die uitreik daarvan ingevolge art. 5 bis (l) van Proklamasie AG 9 van 1977 geregverdig het, hy deur die bepalings van art. 8 (1) van die proklamasie teen enige geding gevrywaar was. (Kyk 79 F-H van die hofverslag.)

Die appellante appelleer met die toestemming van die hof a quo, wat die kwessie van die koste van die aansoek om verlof om te appelleer aan die beslissing van hierdie hof oorgelaat het.

Die respondente het die aansoek in die hof a quo op twee gronde teengestaan. Die eerste was dat die

gemelde/

6
gemelde sertifikaat van die Minister van Justisie die aansoek laat verval het en dat die hof gevolglik geen bevel daaromtrent kon gee nie. Die tweede was dat die bevele wat die Administrateur-generaal ingevolge art. 5 bis (l) van

Proklamasie AG 9 van 1927 uitgereik het wettige bevele was en dat die aanhouding van die betrokke persone gevolglik ook wettig was. Die respondente het in hierdie hof op dieselfde twee gronde gesteun. Ek behandel hieronder eers die eerste van hierdie gronde, want indien dit so is dat die gemelde sertifikaat op die aansoek van toepassing was, sou dit beteken dat die aansoek verval het en dat geen be-

vel/
7.
vel daaromtrent gegee kon gewees het nie. Die bevel van
die hof a quo sal in so 'n geval dus moet bly staan en 'n
bevinding dat die Administrateur-generaal se bevele wettig

was, sou dan onvanpas en irrelevant wees.

Art. 103 ter (4) van die Verdedigingswet lui

soos volg:

"(4) Indien enige geding te eniger tyd in 'n gcregshof teen die Staat, die Staatspresident, die Minister, of 'n lid van die Suid-Afrikaanse Weermag of 'n ander persoon in diens van die Staat ingestel is en die Staatspresident van mening is -

(a) dat die geding ingestel is op grond van 'n handeling wat te goeder trou deur die Staatspresident, die Minister of 'n lid van die Suid-Afrikaanse Weermag aangeraai, gebied, beveel, gelas of verrig is vir die doeleindes van of in verband met die voorkoming of onderdrukking van terrorisme in 'n

operasionele/

8

operasionele gebied; en (b) dat dit in landsbelang is dat die geding nie voortgesit word nie, magtig hy die Minister van Justisie om 'n ser-tifikaat uit te reik waarin gelas word dat daar-die proses nie voortgesit word nie."

Díe sertifikaat wat deur die Minister van Justisie uitgereik

is, lui soos volg:

"Nademaal ek ... in my hoedanigheid as Minister van Justisie op die 17de dag van April 1984 deur die Staatspresident kragtens die bevoegd-heid aan hom verleen by art. 103 ter (4) van die Verdedigingswet, 1957, gemagtig is om 'n sertifikaat uit te reik waarin gelas word dat die proses in die sivielregtelike geding van James Hamupanda Kauluma en 22 Ander teen die Minister van Verde-diging en Ander in die Hooggeregshof van Suidwes-Afrika nie voortgesit mag word nie;

SO GELAS ek hiermee, soos bedoel in artikel 103 ter (4) van die Verdedigingswet, 1957, dat die proses in daardie sivielregtelike geding nie voortgesit mag word nie."

Voordat/
9 Voordat ek ingaan op die vraag of hierdie sertifikaat op die appellante se aansoek van toepassing is, wil ek eers sekere feite van die saak vermeld. Die aansoek wat voor die hof a quo gedien het, was 'n aansoek om die vrylating van 'n aantal persone wat destyds in 'n militêre kamp in Mariental aangehou was. Hierdie persone is in Mei 1978 na 'n skietgeveg deur 'n gevegsgroep van die Suid-Afrikaanse Weermag in Angola gevange geneem en daarna deur die Weermag in hegtenis gehou. Die respondente het in hulle stukke voor die hof aangevoer dat die optrede van die gevegsgroep 'n handeling was wat vir die doeleindes van of in verband met die voorkoming of onderdrukking van terrorisme in 'n operasionele gebied, soos in art. 103 ter

(4)/

10
(4) bedoel, verrig is. Hierdie bewering is nie deur die appellante ontken nie en die saak is gevoer op die basis dat die bewering juis is. Ná hulle gevangeneming in Angola is die betrokke persone na Oshakati in Owambo geneem, waar hulle deur die Weermag aangehou is totdat hulle op 25 Mei 1979 ingevolge bevele wat die Administrateur-generaal op daardie dag kragtens art. 5 bis (1) van Proklamasie AG 9 van 1977 uitgereik het na Mariental geneem is. In elk van die bevele wat die Administrateur-generaal uitgereik het, het hy die "verdere aanhouding" van die betrokke persoon "deur of onder die beheer van 'n offisier van die Suid-Afrikaanse Weermag te Mariental of die ander plek wat van tyd tot tyd met my goedkeuring bepaal word,"

gelas/

11

gelas. In 'n beëdigde verklaring van die destydse bevel-yoerende generaal van die Suidwes-Afrikaanse Gebiedsmag van die Suid-Afrikaanse Weermag, generaal G L Meiring, word verklaar dat die aanhouding van die betrokke aange-houdenes deur die Weermag tot 25 Mei 1979 geduur het en dat vanaf daardie datum die persone aangehou is "kragtens skriftelike bevele van die Administrateur-generaal vir die gebied Suidwes-Afrika wat hy ingevolge art. 5 bis van Proklamasie AG van 1977, soos gewysig, uitgereik het." Die betrokke persone is,volgens generaal Meiring, in 'n militêre kamp in Mariental "deur of onder die beheer van 'n offisier van die Suid-Afrikaanse Weermag" en "onderworpe aan die voorwaardes en vereistes" wat in die Administrateur generaal se bevele genoem word, aangehou.

Die/

12
Die kern van die appellante se betoog in die hof a quo - 'n betoog wat hulle in hierdie hof herhaal het -was dat art. 103 ter (4) alleen van toepassing is op 'n handeling wat in die verlede verrig is, d.w.s. voordat die geding waarin die Minister van Justisie 'n sertifikaat uitgereik het, ingestel is, en nie op 'n geval soos die onderhawige waar 'n mens te doen het met 'n handeling, t.w die aanhouding van persone, wat by die instel van die geding nog bestaan het en wat bestem was om daarna ook nog voort te duur nie. Ek meen dat die appellante dit juis het wanneer hulle sê dat die "handeling" waarna daar in art. 103 ter (4) verwys word 'n handeling is wat reeds plaasge-vind het wanneer 'n geding ten opsigte daarvan ingestel word.

Dit/

13 Dit blyk duidelik uit die taal wat in die artikel gebruik word: daar word immers gepraat van 'n geding wat ingestel is "op grond van 'n handeling wat te goeder trou deur die Staatspresident, die Minister of 'n lid van die Suid-Afrikaanse Weermag aangeraai, gebied, beveel, gelas of ver-

rig is. ". (My beklcmtoning.) Dat "handeling" in

art. 103 ter (4) hierdie betekenis het, blyk baie duidelik uit art. 103 ter (5), wat vereis dat daar 'n verslag van die Minister van Verdediging moet wees oor die omstandighede waarin die betrokke handeling "plaasgevind het" voordat die Staatspresident die Minister van Justisie kan magtig om 'n sertifikaat soos bedoel in art. 103 ter (4) uit te reik. (Kyk ook art. 103 ter (2) en (3), wat ook verwys na regsgedinge wat ingestel word op grond van 'n handeling wat deur die Staats-

president/

14

president, die Minister (d.w.s. die Minister van Verdediging) of 'n lid van die Suid-Afrikaanse

Weermag "aangeraai, gebied, beveel, gelas of verrig is.") Die respondente het in die hof a quo aanvaar dat die "handeling" waarvan daar in art. 103 ter (4) gepraat word 'n handeling is wat verrig is voordat die betrokke geding ingestel is (kyk 69 i.f. van die hofverslag), maar hulle het betoog dat indien die Staatspresident die Minister van Justisie magtig om 'n sertifikaat uit te reik omdat hy

(die Staatspresident) van mening is dat die handeling op grond waarvan 'n geding ingestel is 'n handeling is soos in art. 103 ter (4) bedoel, sy mening oor die aangeleentheid

deurslaggewend is, al sou dit ook blyk dat dit foutief is.

Berker RP het hierdie betoog gehandhaaf. (Kyk 72 E van die

hofverslag.) Mouton R het die aangeleentheid op 'n ander

grond/
15 grond beslis. (Kyk 80 F van die hofverslag.)

Die betoog wat deur Berker RP aanvaar is, is ook in hierdie hof voorgedra. Na my mening is dit onaan-vaarbaar. Volgens art. 103 ter (4) moet die Staatspresiden die Minister van Justisie magtig om 'n sertifikaat uit te reik indien hy van mening is (A) dat die handeling op grond waarvan 'n geding ingestel is 'n handeling is wat die kenmerke het wat in paragraaf (a) van die subartikel ge-noem word, en (B) dat dit in landsbelang is dat die geding nie voortgesit word nie. Die vereiste kenmerke is dat die handeling 'n handeling moet wees wat (i) te goeder trou (ii) deur die Staatspresident, die Minister van Verdediging of'n lid van die Suid-Afrikaanse Weermag aangeraai, gebied, beveel,

gelas/....
16 gelas of verrig is (iii) vir die doeleindes van of in verband met die voorkoming of onderdrukking van terrorisme in 'n operasionele gebied. Die Staatspresident se mening het dus net betrekking op die vraag of die handeling kenmerke (i), (ii) en (iii) het en, daarby, op die vraag of dit in landsbelang is dat die geding nie voortgesit word nie. Die handeling moet 'n handeling wees soos hierbo aangedui, d.w.s. 'n handeling wat reeds verrig was toe die geding ingestel is. Hierdie opvatting oor die betekenis van art. 103 ter (4) word gesteun deur subartikel (5 ). Hiervolgens kan die Staatspresident die Minister van Justisie magtig om 'n sertifikaat uit te reik nadat hy oorweging geskenk het aan 'n verslag deur die Minister van Verdediging oor o.m. die omstandighede "waaronder die betrokke handeling

plaasgevind/

17
plaasgevind het", en dit is derhalwe nouliks denkbaar dat die wetgewer kon bedoel het dat die Staatspresident 'n ander mening oor die begrip "handeling" sou kon hê as 'n handeling wat reeds verrig was toe die geding ingestel is. Dat "handeling" in subart. (4) kwalik iets anders kan beteken as 'n handeling wat reeds plaasgevind het toe 'n geding op grond daarvan ingestel is, blyk ook wanneer daar op die bepalings van subart. (2) gelet word. Dit belet dat 'n geding inge-stel word "op grond van 'n handeling wat te goeder trou deur die Staatspresident, die Minister of 'n lid van die Suid—Afrikaanse Weermag aangeraai, gebied, beveel, gelas of verrig is vir die doeleindes van of in verband met die voor-koming of onderdrukking van terrorisme in 'n operasionele

gebied/

18

gebied". In hierdie subartikel word nie van 'n sertifi-kaat melding gemaak nie. Iemand wat hom op subart. (2) wil beroep, sal dus moet bewys dat die handeling op grond waarvan hy aangespreek word 'n handeling is wat reeds verrig waa toe die geding ingestel is. Dit bring mee dat terwyl "handeling" in subart. (2) 'n handeling moet wees wat reeds verrig was toe 'n geding op grond daarvan ingestel is, "handeling" in subart. (4), volgens die respondente se be-toog, 'n ander inhoud kan hê, d.w.s die inhoud wat dit volgens die Staatspresident se mening het. Dit is on-waarskynlik dat die wetgewer so iets sou bedoel het.

Daar is 'n verdere oorweging wat toon dat die

sertifikaat/

19
sertifikaat wat deur die Minister van Justisie uitgereik is nie in die onderhawige geval kan geld nie. Volgens subart. (4) kan 'n sertifikaat uitgereik word op grond van 'n handeling wat deur die Staatspresident, die Minister van Verdediging of 'n lid van die

Suid-Afrikaanse Weermag aangeraai, gebied, beveel, gelas of
verrig is. Dit sluit nie die Administrateur-generaal van

Suidwes-Afrika in nie. Soos ek hierbo aangedui het, is die aangehoudenes ten opsigte van wie die appellante hulle aan-soek gedoen het, tot 25 Mei 1979 deur die Weermag aangehou. Daarna is hulle ingevolge bevele van die Administrateur-generaal aangehou. Dit is wel waar dat hulle onder die beheer van 'n offisier van die Suid-Afrikaanse Weermag ge-plaas is en in 'n militêre kamp aangehou is, maar dit het

ingevolge/

20

ingevolge en ooreenkomstig die Administrateur-generaal
se bevele geskied. In hierdie omstandighede sou m.i.
nie gesë kan word dat hulle aanhouding ingevolge 'n handeling
wat deur 'n lid van die Weermag aangeraai, gebied, beveel,
gelas of verrig i.s, soos in art. 103 ter (4) bedoel, ge-
skied het nie.
Uit hoofde van die voorgaande meen ek dat die hof a quo verkeerdelik bevind het dat die sertifikaat van die Minister van Justisie die appellante se aansoek laat verval het.

Ek gaan nou oor tot die vraag of die aanhouding

van/

21

van die aangehoudenes in Mariental wettig was vanweë die
aanhoudingsbevele wat die Administrateur-generaal op

25 Mei 1979 ingevolge art. 5 bis (l) van Proklamasie AG

9 van 1977 uitgereik het. Art. 5 bis (1) is, soos hierbo gesê, op

18 Mei 1979 deur Proklamasie AG 27 van 1979 in Proklamasie AG

9 van 1977 ingevoeg. Dit lui soos volg:

"5 bis. (l) Indien die Administrateur-generaal oortuig is dat dit vir die hand-hawing van orde en wet of andersins in die Openbare belang nodig is, kan hy 'n skriftelike bevel uitreik vir die verdere aanhouding -

(a)	deur of onder die beheer van 'n offisier van die Suid-Afrikaanse Weermag;
(b)	op 'n plek in die bevel genoem of die ander plek van tyd tot tyd met die goedkeuring van die Administrateur-generaal bepaal,

ongeag/

22

ongeag of bedoelde plek of so 'n ander plek binne of buíte 'n veiligheidsdistrik geleë is; en (c) onderworpe aan die voorwaardes en vereistes wat in die bevel genoem word of wat van tyd tot tyd deur die Administrateur-generaal in die algemeen of in die besondere geval bepaal word, van 'n persoon in die bevel genoem wat kragtens artikel 4(2)(d) aangehou word of wat andersins as gevolg van optrede ter voorkoming of onder— drukking van terrorisme of vir 'n ander doel deur die veiligheidsmagte ingevolge die Verdedigingswet, 1957 (Wet 44 van 1957), in hegtenis is."

Die reëls wat op paragraaf (c) volg, lees nie maklik nie
en ek haal dus die ooreenstemmende reëls in die Engelse

teks, wat duidelik is, ook aan. Dit lui:

"of any person named in the order who is in detention under section 4(2)(d) or who is otherwise in custody as a result of operations carried out by the security forces for the

prevention/

23

prevention or suppression of terrorism or for any other purpose in terms of the Defence Act, 1957 (Act 44 of 1957)."

Proklamasie AG 9 van 1977 is op 11 November 1977
deur die Administrateur-generaal uitgevaardig ingevolge die
bevoegdheid wat die Staatspresident kragtens art. 38 van
die Wet op die Konstitusie van Suidwes-Afrika, 1968 by

Proklamasie 181 van 1977 aan hom verleen het om by wyse
van proklamasie wette vir Suidwes-Afrika te maak. Dit
maak voorsiening vir die verklaring van veiligheidsdistrikte

in Suidwes-Afrika en gee wye bevoegdhede aan die Administra-

teur-generaal ten opsigte van sodanige distrikte. Art.

2 van die Proklamasie magtig hom om,

"indien hy oortuig is dat dit vir die veilig-heid van die gebied of die beskerming van die publiek of die handhawing van die openbare orde nodig is",

By/

24

by kennisgewing in die Offisiële Koerant te verklaar dat die bepalings van artikels 3, 4 en 5 van die proklamasie op 'n veiligheidsdistrik van toepassing is. Art. 3 ver-leen aan die Administrateur-generaal die bevoegdheid om sekere bevele t.o.v. veiligheidsdistrikte uit te reik. Dit magtig hom o.m. om 'n persoon te verbied om op 'n plek of in 'n gebied in 'n veiligheidsdistrik te wees; om 'n persoon wat in 'n veiligheidsdistrik is of woon te verbied om daardie plek of gebied te verlaat, en om 'n persoon te beveel om van 'n plek of gebied in 'n veiligheids-distrik na 'n ander sodanige plek of gebied te trek en om nie weer na eersgenoemde plek of gebied terug te keer nie. Art. 4(2)(d) van die proklamasie, waarna daar in art. 5 bis (1) verwys word, lui soos volg:

"4/

25

"4. (2) 'n Offisier of onderoffisier van die veiligheidsmagte wat vermoed dat iemand wat in 'n veiligheidsdistrik is, te eniger tyd 'n misdryf gepleeg het, of van plan is of te.eniger tyd van plan was om 'n misdryf te pleeg, of oor inligting beskik wat op die pleeg van 'n misdryf deur iemand of iemand se bedoeling om 'n misdryf te pleeg, betrekking het, kan sonder 'n lasbrief

(d) daardie persoon arresteer of laat arres— teer, hom ondervra of laat ondervra oor die betrokke misdryf of voorgenome mis-dryf, en hom vir die doel van die onder— vraging aanhou of laat aanhou in enige plek wat die offisier of onderoffisier geskik ag: Met dien verstande dat niemand kragtens hierdie paragraaf vir 'n tydperk langer as dertig dae aangehou word nie."

Art. 5 van die proklamasie het met die hou en bywoning van
vergaderings te doen en dit is nie nodig om besonderhede
daarvan te gee nie.

26
Dit is duidelik dat 'n mens in art. 5 bis (1) met veiligheidswetgewing te doen het. Wat sulke wetgewing in Suidwes-Afrika betref, kan kortliks ook op die volgende gewys word. Die Suid-Afrikaanse Wet op Terrorisme, 1967 is by sy aanname ook op die gebied van toepassing verklaar. Dit is goed bekend dat eenhede van die Suid-Afrikaanse Weermag in die sewentigerjare in die noordelike gebiede van Suidwes-Afrika, en soms ook oorkant die grens in Angola, in diens gestel is "ter voorkoming of onderdrukking van terrorisme", soos dit in art. 3 van die Verdedigingswet gestel word. Die feite van die onderhawige saak lewer 'n voorbeeld van sodanige optrede. In 1977 is die bogemelde Proklamasie AG 9 van 1977 uitgevaardig, en in 1978 het

Proklamasie/
27 Proklamasie AG 26 van 1978 gevolg. Dit het aan die
Administrateur-generaal die bevoegdheid verleen om persone te laat aanhou ten einde politieke geweld en intimidasie te voorkom. In Mei 1979, soos reeds gesê, is art. 5 bis deur Proklamasie AG 27 van 1979 in Proklamasie AG 9 van 1977 ingevoeg.

Dit behoef geen betoog dat art. 5 bis (1) aan die Administrateur-generaal 'n bevoegdheid verleen wat, by die uitoefening daarvan, ernstige inbreuk kan maak op die vryheid wat persone normaalweg geniet. Terselfdertyd moet in gedagte gehou word dat die bevoegdheid aan die Administrateur-gene-raal verleen is om uitgeoefen te word wanneer die hand— hawing van "orde en wet" en die openbare belang dit volgens sy oortuiging vereis. Waar die vryheid van die individu

en/

28
en die veiligheid van die publiek op so 'n wyse teenoor
mekaar te staan kom, het hierdie hof in Rossouw v. Sachs

1964(2) SA 551 (A) op 563H-564A (per Ogilvie Thompson AR)
gesê, bepaal die hof die betekenis van die betrokke bepaling

"upon an examination of its wording in the light of the circumstances whereunder it was enacted and of its general policy and object."

Kyk ook Nkondo and Others v. Minister of Law and Order and

Another 1986(2) SA 756 (A) op 772 D en State President and

Others v. Tsenoli 1986(4) SA 1150 (A) op 1175 A-1176 C.

Die appellante het in die hof a quo aanvaar,

soos reeds hierbo gesê, dat die aangehoudenes ten opsigte

van wie die aansoek gebring is, gevange geneem is in 'n

operasie wat die Weermag ingevolge die Verdedigingswet ter

voorkoming/

29
voorkoming of onderdrukking van terrorisme uitgevoer het. Die aansoek is ook op dié grondslag deur die hof a quo oorweeg. Daar is ook aanvaar dat die betrokke persone as gevolg van dié optrede van die Weermag in hegtenis was toe die Administrateur-generaal hulle verdere aanhouding op 25 Mei 1979 beveel het. Die appellante het egter sowel in die hof a quo as in hierdie hof betoog dat die Administra-teur-generaal die aangehoudenes se verdere aanhouding kragtens art. 5 bis (l) alleen sou kon beveel het indien hulle by die uitreik van sy bevele wettig in hegtenis was en dat hulle nie wettig in hegtenis was nie. Berker RP het aanvaar dat die aanhouding van die gevangenes deur die Weermag nie wettig was nie, maar het beslis dat wettige aanhouding nie 'n voorvereiste vir die uitoefening van die

bevoegdheid

30
bevoegdheid van die Administrateur-generaal was nie. (Kyk 68 B-I van die hofverslag.) Mouton R het beslis dat selfs indien die aanhouding van die aangehoudenes deur die Weermag onwettig was, die Administrateur-generaal se bevele vanweë die vrywaringsbepalings in art. 8 van Proklamasie AG 9 van 1977 nie aangeval kon word nie. (Kyk 79 F-G van die hofverslag.)

Die appellante ae betoog is gegrond op 'n wets-uitlegreël of -vermoede wat inhou dat waar daar in 'n wet na 'n handeling verwys word, dit vermoed word 'n verwysing na 'n wettige of geldige handeling te wees. In S v. Mapheele 1963 (2) SA 651 (A) op 655 D-E het Botha AR hieroor die volgende gesê:

"It/

31

"It is a recognised canon of construction of statutes that any reference in any law to any action or conduct, is presumed, unless the contrary intention appears from the statute itself, to be a reference to a lawful or valid action or conduct. (Union Government v. Schierhout, 1925 A.D. 322 at p. 339; Olivier v. Botha and Another, 1960(1) SA 678 (0) at p. 685; Ndhlovu v. Mathega, 1960(2) SA 618 (A.D.) at p. 624; de Kock v. Helderberg Ko-op. Wijnmakerij Bpk., 1962(2) SA 419 (A.D.) at p. 426.)"

In De Kock v. Helderberg Ko-op. Wijnmakerij Bpk, waarna
daar in die pas aangehaalde passasie verwys is, het Steyn
HR op 426 H gesê dat, tensy die teendeel blyk, "'n statutêre
verwysing na 'n handeling vermoed word 'n verwysing na 'n
geldige of regmatige handeling te wees." Hy het o.a.

na Ndhlovu v. Mathega 1960(2) SA 618 op 624 verwys.

In aansluiting by hulle betoog wat ek hierbo vermeld het,

het/

32
het die appellante aangevoer dat die verwysing in art. 5 bis (1) na "'n persoon .... wat kragtens artikel 4(2) (d) aangehou word" 'n verwysing is na 'n persoon wat wettig ingevolge art. 4(2)(d) aangehou word en dat dit aandui dat die verwysing na 'n persoon wat "as gevolg van optrede" deur die veiligheidsmagte in hegtenis is, ook 'n verwysing is na

persone wat wettig in hegtenis is.

Die vermoede waarna daar in S.v. Mapheele en

De Kock v. Helderberg Ko-op. Wijnmakerij Bpk, supra, verwys

word en waarop appellante hulle beroep, is, soos uit daardie

sake self blyk, slegs 'n vermoede. Kyk Ndhlovu v. Mathega,

waarna Steyn HR in De Kock v. Helderberg Ko-op. Wijnmakerij

Bpk. verwys het, en Abbott v. Commissioner for Inland

Revenue 1963(4) SA 552 (K). In laasgenoemde saak het die

hof/

33

hof na die bogemelde vermoede verwys en tereg gesê (op 556 E-F):

"Such presumptions are, however, merely guides to construction and must give way where other considerations, such as those of language, context and circumstance, indicate a contrary intention on the part of the Legislature".

Na my mening geld die bogemelde vermoede nie in

die onderhawige geval nie. Die verwysing in art.

5 bis (1) na art. 4(2)(d) en persone wat daarkragtens aan-
gehou word toon ook nie dat die verwysing na persone wat as ge-

volg van optrede deur die veiligheidsmagte aangehou word

'n verwysing na net wettig aangehoude persone is nie.

My mening is op die hierondergenoemde oorwegings gegrond.

Art. 5 bis (1) magtig die Administrateur-generaal

om/

34

om 'n bevel uit te reik vir die verdere aanhouding van persor wat hulle in die een of ander van twee klasse, of kategoriei van persone bevind. Die eerste klas is persone wat kragtens art. 4(2)(d) van die proklamasie aangehou word, en die tweede is persone wat in hegtenis is as gevolg ván operasies wat die veiligheidsmagte ingevolge die Ver-dedigingswet ter voorkoming of onderdrukking van terrorisme of vir 'n ander doel uitgevoer het. (Optrede vir 'n ander doel as om terrorisme te voorkom of te onderdruk, kan buite rekening gelaat word.) Daar is 'n opvallende verskil in die taal wat art. 5 bis (l) met betrekking tot persone van die twee klasse gebruik. In die geval van persone van die eerste klas word bepaal dat hul aanhouding

"kragtens"/

35

"kragtens" art. 4(2)(d) moet wees. Ek sal aanvaar dat dit beteken dat die aanhouding aan die vereistes van art. 4(2)(d) moet voldoen, d.w.s. dat dit wettig moet wees. In die geval van persone van die tweede klas word daarenteer nie bepaal dat hulle aanhouding "kragtens", of "ingevolge", die Verdedigingswet, of enige ander wet, moet wees nie. Daar word bloot verwys na persone wat in hegtenis is "as gevolg van " optrede deur die veiligheidsmagte. Die artikel vereis wel dat die optrede van die veiligheids-magte ter voorkoming of onderdrukking van terrorisme en "ingevolge" die Verdedigingswet moes geskied het, maar daar word nie bepaal, soos reeds gesê, dat die aanhouding "ingevolge" of "kragtens", die Verdedigingswet, of 'n ander

wet/
36

wet, moet wees nie. Die Verdedigingswet, kan hier byge-
voeg word, bevat, anders as art. 4(2)(d) van die proklamasi
nie bepalings aangaande die aanhouding van persone nie.
Die posisie is dus dat, waar art. 5 bis (1) voorsiening
maak vir die aanhouding van persone wat as gevolg van

optrede deur die veiligheidsmagte in aanhouding verkeer,

dit nie - altans nie uitdruklik nie - vereis dat die aan-

houding ooreenkomstig die een of ander wet moet geskied

nie. Die vraag is of nie nogtans gesê moet word dat waar

art. 5 bis (l) verwys na persone wat as gevolg van optrede

deur die veiligheidsmagte in hegtenis is, dit 'n verwysing

is na persone wat wettig aangehou word nie. Ek meen

van nee. Indien die Administrateur-generaal se bevoegdhei

op so 'n wyse beperk sou wees, sou dit beteken dat hy hom

eers/
37 . eers sal moet vergewis van die wettigheid van die aanhouding van persone wat deur die Weermag aangehou word voordat hy sy bevoegdheid ten opsigte van sodanige persone sou kon uitoefen. Na my mening is dit onwaarskynlik dat dit die bedoeling van die proklamasie is. Ek het reeds daarop gewys dat die Verdedigingswet nie bepalings bevat wat vir die aanhouding van persone voorsiening maak nie, en dit is problematies of so 'n bevoegdheid stilswyend in die wet inbegrepe is. Die appellante betoog dat daar nie so 'n bevoegdheid in die wet te vinde is nie. Hulle het ook voor ons betoog dat die aanhouding van persone soos in die onderhawige geval geheur het teen die beginsels van die internasionale reg indruis. Waar daar sulke probleme met betrekking tot die wettigheid al dan nie van aanhoudings

deur/

38
deur die Weermag bestaan, of kan ontstaan, kom dit my as onwaarskynlik voor dat dit die bedoeling van art. 5 bis (1) is dat die Administrateur-generaal eers moet ondersoek instel na en hom vergewis van die wettigheid van die aanhouding van 'n persoon wat as gevolg van optrede van die veiligheidsmagte in hegtenis is voordat hy kan besluit of hy die bevoegdheid wat die artikel aan hom gee ten op-sigte van so 'n persoon kan uitoefen.

Daar is nog 'n verdere oorweging. Art. 5 bis gee aan die Administrateur-generaal die bevoegdheid om persone wat as gevolg van optrede deur die veiligheids-magte in hegtenis is aan te hou indien dit, volgens sy oortuiging, nodig is om dit te doen om die orde en wet te

handhaaf/

39

of om die belange van die gemeenskap te beskerm. Waar die noodsaaklikheid om orde en wet te handhaaf en die ge-meenskap te beskerm die toets is wat geld wanneer die Administrateur-generaal moet besluit of hy iemand wat as gevolg van optrede deur die veiligheidsmagte aangehou word, verder aan te hou, skyn die vraag of hy tevore wettig of onwettig aangehou is nie relevant of van belang te wees nie: al wat ter sake is, is of die betrokke persoon volgens die oortuiging van die Administrateur-generaal iemand is wie se verdere aanhouding "vir die handhawing van orde en wet of andersins in die openbare belang nodig is." Ek besef dat wat ek so pas gesê het nie ten volle geld ten opsigte van persone wat ingevolge art. 4(2)(d) van die proklamasie aangehou word nie. Art. 5 bis (1) verwys na persone wat

"kragtens"/....

40
"kragtens" art. 4(2)(d) aangehou word, wat waarskynlik aandui dat hulle in wettige aanhouding moet wees. Ek meen egter nie dat, omdat die verwysing na aanhouding kragtens art. 4(2)(d) 'n verwysing na wettige aanhouding is, die verwysing na die "inhegtenis is" van persone wat "as gevolg van" optrede deur die veiligheidsmagte geskied het, ook 'n verwysing na wettige "hegtenis" moet wees nie. Art. 5 bis (1) het met twee heeltemal afsonderlike klasse van persone te doen en dieselfde oorwegings geld nie noodwendig in albei gevalle nie. In die geval van art. 4(2)(d) het 'n mens bv. te doen met aanhoudings wat ingevolge die bepalings van die proklamasie geskied en waarvan die wettigheid al dan nie, anders as in die geval van aan-houdings deur die veiligheidsmagte, betreklik maklik be-

paal/.
41 paal kan word. En dan, soos ek reeds gesê het, het 'n mens die opvallende verskil in taalgebruik waar daar in art. 5 bis (1) na die twee klasse persone verwys word: in die een geval word daar verwys na persone wat "kragtens" art, 4(2)(d) aangehou word, en in die ander geval na per-sone wat "as gevolg van" optrede deur die veiligheidsmagte in hegtenis is, sonder dat bepaal word dat die aanhouding "kragtens" of "ingevolge" die Verdedigingswet, of enige ander wet, moet geskied.

Uit hoofde van die voorgaande is ek van mening dat die Administrateur-generaal se bevele van 25 Mei 1979 wettig was ook al sou die aanhouding van die betrokke per-

sone tot op daardie tydstip nie wettig gewees het nie.

Dit/
42
Dit volg uit wat hierbo gesê is dat die appèl nie kan slaag nie, maar in die lig van my bevinding dat die
hof a quo fouteer het deur te beslis dat die aansoek vanweë
die sertifikaat wat deur die Minister van Justisie uitge-reik is, verval het, kan die bevel van die hof a quo nie bly staan nie en moet dit vervang word deur 'n bevel wat die aansoek afwys.

Daar word soos volg beveel:

(1)	Die appèl word met koste afgewys, insluitende die koste van twee advokate.
(2)	Die bevel van die hof a quo word tersyde gestel en deur die volgende bevel vervang, nl. "Die aansoek word met koste afgewys, insluitende

die/

43 die koste van twee advokate." (3) Die koste van die aansoek om verlof om te appelleer moet deur die appellante betaal word.

P J RABIE

WND HOOFREGTER.

JANSEN AR

JOUBERT AR

HEFER AR Stem saam

BOSHOFF WND AR

---