---

LL Saak No 16/1991

IN DIE HOOGGEREGSHOF VAN SUID-AFRIKA APPèLAFDELING

In die saak tussen

JABU HLATSWAYO Appellant

en

DIE STAAT Respondent

CORAM: CORBETT HR, FRIEDMAN AR et

KRIEGLER WN AR
VERHOORDATUM: 27 MEI 1991
LEWERINGSDATUM: 30 MEI 1991

UITSPRAAK KRIEGLER WN AR:

2.
Appellant kom met verlof van hierdie hof in hoer beroep teen skuldigbevinding en vonnis. Hy en ene Job Madisha ("beskuldigde no 1") het in die Suid- en Suid-Oostelike Rondgang Plaaslike Afdeling te Middelburg (Transvaal) tereggestaan op aanklagte van (i) moord, (ii) huisbraak met die opset om te roof en roof en (iii) diefstal. Hulle sou na bewering die nag van 9/10 April 1989 by die bouperseel van Concor Konstruksie ("Concor") op Middelburg die nagwag, Petrus Mthimunye ("die oorledene"), aangerand.het as gevolg waarvan hy die volgende dag beswyk (aanklag 1). Hulle sou toe en daar die kantoor van ene Hertz oopgebreek en diverse items gesteel het (aanklag 2). Vervolgens sou hulle toe en daar 'n Nissan-minibus gesteel het (aanklag 3).
Beskuldigde 1 pleit skuldig aan al drie aanklagte en beperk sy verweer tot 'n bewering dat daar ten aansien van die moordklag versagtende omstandighede was. Appellant pleit egter onskuldig en wel op die
3. grondslag dat hy teenwoordig was toe beskuldigde 1 die misdade gepleeg het maar geen deel daaraan gehad het nie. Sy verweer word egter verwerp. Ten aansien van aanklag 1 word geen versagtende omstandighede bevind nie en die doodstraf word opgelê en op aanklagte 2 en 3 gevangenisstraf.
Vanweë die houding wat beskuldigde 1 en appellant by die verhoor ingeneem het, was die twisperk eng: Beskuldigde no 1 pleit skuldig terwyl appellant die pleging van die misdade bevestig en slegs ontken dat hy enige rol daarby gespeel het. Ten aansien daarvan was hy die enigste ooggetuie. Van die kant van die Staat was daar geen regstreekse getuienis van appellant se rol nie terwyl beskuldigde 1 nie self getuig of ander getuienis aanbied nie. Die Staat was dus op omstandigheidsgetuienis aangewese om appellant se skuld aan die ten laste gelegde misdade te bewys, hetsy as hoofdader hetsy op grond van n gemeenskaplike
4. opset met beskuldigde no 1. Ter kwyting van bedoelde bewyslas het die Staat gesteun op regstreekse getuienis van die pleging van die misdade en op buitegeregtelike verklarings wat appellant afgelê het.
Die getuienis betreffende die pleging van die misdade kan soos volg saamgevat word. Concor was destyds besig met 'n groot bouprojek in Middelburg. Op die bouperseel was daar o a 'n aantal monteergeboue wat as kantore en bergplek gebruik is. In een van die kantore was daar 'n losstaande brandkluis met 'n massa van ongeveer 200 kg. In 'n nabygeleë monteergebou was daar 'n bergplek vir landmeettoerusting en elektriese gereedskap. Die oorledene was jarelank in Concor se diens as nagwag. Hy het smiddae voor uitskeityd op diens gekom en was aan die wêrkers bekend. Beskuldigde no 1, wat sowat 'n week voor die gebeure bedank het na agt maande diens by Concor as landmetershandlanger, was vertroud met die algemene opset op die perseel. Hy het die oorledene geken, wis waar Hertz se kantoor was en

5. is meermale daarop attent gemaak dat die landmeet-instrumente waardevol is.
Okskoon dit nie uitdruklik in die getuienis genoem is nie, kan aanvaar word dat beskuldigde no 1 geweet het dat daar 'n brandkluis in Hertz se kantoor staan en dat die landmeetinstrumente en elektriese gereedskap in die ander vertrek geberg word. Ook kan aanvaar word dat hy geweet het dat die minibus snags op of by die perseel staan.
Sondagnag 9/10 April 1989 word die oorledene, wat 'n ent binne die toegangshek by 'n vuur sit, die kop ingeslaan; die venster van Hertz se kantoor word gebreek en die deur word, oënskynlik sonder geweld, oopgemaak. Die brandkluis word van onder 'n tafel uitbeweeg en daar is 'n vrugtelose poging om dit met 'n
slypskyf oop te sny. Die deur van die nabygeleë bergplek word oopgemaak, weer eens sonder oënskynlike geweld, en toerusting word daaruit verwyder. Concor se minibus word later sowat 80 km noord van Middelburg op

6. die grootpad na Lebowa sonder brandstof gevind.
Met sy aankoms by die bouperseel die Maandagoggend, 10 April 1990, verneem Hertz van die insident. Hy vind sy kantoorvenster stukkend en los. Binne vind hy sy besittings in 'n warboel en die verskuifde en beskadigde brandkas met die slypskyf daarnaas. Hy laat 'n lys opstel van goedere wat vermis word. . Dit behels 'n verskeidenheid landmeetinstrumente, elektriese gereedskap, 'n bos sleutels en die vermiste minibus se sleutel. Daar is egter geen bevredigende bewys van die betroubaarheid van die lys nie en gevolglik is daar onsekerheid oor presies wat die betrokke nag gesteel sou gewees het. Vanweë ander getuienis, waarmee ek weldra handel, staan dit egter vas dat 'n teodoliet en bukswaterpas (bewysstukke "2" en "3"), die minibus en dié se aansluitsleutel wel die betrokke nag gesteel is.

Oor die lot van die oorledene is daar ook geen geskil nie; formele erkennings namens beskuldigde
7. no 1 en appellant ingevolge art 220 van die Straf-proseswet 51 van 1977 en toeligtende getuienis deur die plaaslike distriksgeneesheer verstrek 'n volledige beeld; hy is om 07h00 op Maandag 10 April 1989 in die Middelburgse hospitaal opgeneem met ernstige hoofbeserings, sy toestand versleg progressief en hy sterf die daaropvolgende middag. By 'n regsgenees-kundige lykskouing op 13 April 1989 word vier laserasies aan die kopvel en uitgebreide ingedrewe skedelfrakture gevind. Die oorsaak van dood was brein-beserings en -bloeding; volgens die distriksgeneesheer se getuienis moes daar ten minste vier geweiddadige houe met 'n harde voorwerp gewees het.
Met hul inhegtenisname het beskuidigde no 1 en appellant oënskynlik met die polisie saamgewerk. Die dag na hul arrestasie, d w s op 13 April 1989, lê hulle voor afsonderlike landdroste verklarings af en die daaropvolgende dag neem hulle aan afsonderlike uitwysings deel waartydens hulle verdere mededelings

8.

maak. Beskuldigde no 1 se buitegeregtelike verklarings

is natuurlik nie teen appellant toelaatbaar nie (kyk bv
S v Serobe and Another 1968 (4) S A 420 (A) op 425F-H).

Die toelaatbaarheid van appellant se

verklaring aan die landdros asook die relaas van sy
uitwysing aan die polisie is formeel erken. Appellant

se verklaring aan die landdros op 13 April 1989 (bewys-

stuk "E") word op die gebruiklike wyse voorafgegaan
deur die optekening van vrae en antwoorde met
betrekking tot die bereidwilligheid daarvan. In die

loop daarvan word hy gevra:

"Waarom verlang u om die verklaring te herhaal?"

waarop hy antwoord:

"Die rede is dat die man het my nie gesê hy gaan daar iets doen. Ek wil nou die waarheid praat. Ek is gister gearresteer in verband met 'n huisbraak en ook iemand daar geslaan."

Die verklaring self is 'n gedetailleerde relaas van die
betrokke gebeure. Dit begin so:

"Ek en my vriend was van die lokasie af
9.

Mhluzi. Dit was omtrent 1 uur die aand. Die man het gesê hy gaan Witbank toe. Toe ons by Rex Kafee kom het ons links gedraai daar is 'n f irma die naam van die firma is Konco, toe ons daar kom het ons oor die draad gespring. Daar was 'n leë drom by 'n hek. My vriend het gesê ek moet net daar staan. Naby die 'drom was daar 'n wag wat daar werk. My vriend het
'n yster by hom gehad dit was nie 'n reguit yster nie dit was omtrent 'n half meter lank (aangedui). My vriend het daardie yster gebruik om die wag te slaan. Ek het hom net gehoor skreeu."

Hy vertel in groot besonderheid hoe sy "vriend" 'n
kantoordeur oopsluit, die brandkluis sleep en probeer
oopsny, twee "ysters" in die minibus laai en wegry.
Dis opvallend dat appellant telkemale met betrekking
tot die onderskeie handelinge wat hy beskryf, aanstip
hoe hy sy nie-samewerking kenbaar gemaak het. Dit
kulmineer in 'n argument toe die minibus gaan staan en
appellant weier om te help om die gesteelde goed
daaruit te verwyder. Die verklaring sluit soos volg
af:

"Ek was saam met my vriend toe ons daar gegaan het maar ek het hom nie gehelp nie. Hy het alles alleen gedoen. Dit is al.

10.

VRAE:
Wie is u vriend?

Dit is JOB ek ken nie sy van nie.

Wat se plek is dit waar u was?

Dit is 'n nuwe plek ek weet nie die naam so mooi nie my vriend het gesê hy het daar gewerk. Hulle bou daar.
Het u gestap na Kongo toe? Ja."

Die uitwysings wat appellant die oggend van Vrydag, 14
April 1989, aan die polisie doen, is stapsgewys
fotografies vasgelê, sy mededelings dienaangaande
opgeteken en die aldus geboekstaafde relaas behoorlik
in getuienis verduidelik. Die uitwysing begin by n
punt enkele meter buite die toegangshek tot die
bouperseel, wat appellant aanwys as die punt waar hy
sou gewag het:

"Ek het hier by ,die hek bly staan. Job het om die gebou geloop. Ek het gehoor hy slaan iets en het gehoor die man skreeu. Toe ek naby gaan het ek gesien Job slaan die man nog, die nagwag."

Hy dui 'n punt daarnaby aan vanwaar hy die oorledene op
sy maag sien lê het en voeg by:

"Ek het gestaan en kyk. Job het die nagwag
11.

deursoek en die sleutel gevat."

Met dié vestig hy ook die begeleiers se aandag op 'n
yoorraad bewapeningstaalstukke daarnaby en gee te kenne
dat beskuldigde no 1 die oorledene met 'n dergelike
voorwerp geslaan het. (Die distriksgeneesheer meen dat
die noodlottige hoofbeserings versoenbaar is met so h
wapen.) Hy beduie aan die polisiebeamptes dat hy op
dieselfde punt bly staan het terwyl hy sien hoe
beskuldigde no 1 'n kantoor se venster breek, dit
oopmaak en daar inklim. (Die aldus aangeduide kantoor

is diè wat Hertz by die verhooor as syne uitken.)
Hertz se brandkluis, wat ten tyde van die uitwysing
buite onder 'n boom lê, word uitgewys met die woorde:

"Hierdie brandkluis was onder die tafel. Hy het hom daar uitgetrek."

Hy vervolg dan:

"Ek het by die venster kom staan.
Daai ander man was binnekant.
Ek het gesien hy het 'n grinder.
Toe sny hy die brandkluis.

Ek het gestap na die hek toe. Ek het gesien

die ander een gaan by al die kantore in.

12.

Ek het gesien hy vat twee goed wat lyk soos die verkyker wat hy by die kantoor vat."

(Sy uitwysing van laasgenoemde kantoor stem ooreen met
Hertz se uitkenning van die bergplek vir die
waardevolle toerusting.) Daarop loop appellant na die
toegangshek van die perseel en wys 'n plek uit op die
sypaadjie daarbuite waar die minibus sou gestaan het.
Hy vervolg dan:

"Hy het die goed by die agterdeur van die

Kombi ingelaai Hy het 'n sleutel uit sy
sak gehaal die deur van die Kombi oopgesluit en ingeklim, toe ry ons."

Hy beduie hul roete uit Middelburg en wys die minibus
uit wat langs die pad staan.

Die staatsadvokaat het ook sonder teenstand

die oorkonde ingedien van die verrigtinge in die
landdroshof toe beide beskuldigdes op 16 Junie 1989

ingevolge art 119 van Wet 51 van 1977 aangesê is om op
die drie aanklagte te pleit. Appellant pleit onskuldig
op al drie aanklagte en word dienaangaande ondervra.
Ten aansien van aanklag 1 sê hy:

13.

"Ek dra geen kennis no 1 hom geslaan. Ek het buite gestaan en ek hoor 'n persoon huil... Ek ken nie sy naam nie. Ek sien net toe hy daar gelê het gaan kyk wat no 1 gedoen het."

Ten aansien van aanklag 2 verstrek hy by wyse van

pleitverduideliking die volgende:

"Ek sien no 1 breek die venster en klim in. Hy maak toe die deur oop. Ek kry hy is besig om die brandkas te 'grine' . Ek vra toe wat doen hy ek gaan toe uit. Hy kom toe uit met die goedere."

Sy pleitverduideliking met betrekking tot aanklag 3 lui

so:

"Ek was op pad kerktoe. Ek sien net hy skakel diê voertuig aan en hy sê ek moet inklim. Ek ry toe saam na Tonteldoos."

(Die optekening van appellant se antwoord as sou hy
gesê het hy was op pad kerk toe en dat hy na Tonteldoos
sou saamgery het, is opsigtelik verkeerd en waarskynlik
aan gebrekkige transkripsie te wyte.)

Die verhoor vind op 23 en 24 Oktober 1989

plaas. Vier Staatsgetuies word geroep, te wete die
distriksgeneesheer wat die nadoodse ondersoek uitgevoer
14. het, die twee polisie-offisiere wat vir beskuldigde no 1 en appellant tydens hul onderskeie uitwysings vergesel het en mnr Hertz. Na af sluiting van die staatsaak word beskuldigde 1 se saak sonder die aanbieding van getuienis gesluit. Appellant betree toe die getuiebank. Heel vroeg in sy hoofgetuienis word sy verbintenis met beskuldigde no 1 aangeroer. Hy getuig dat hy hom nie lank ken nie:

"Drie maande of drie weke, want dit is nie

lank wat ek hom geken het nie.

Het u kennis gedra met betrekking tot waar

beskuldigde 1 gewerk het? -- Nee.

Wanneer het u dit uitgevind? -- Na ons

arrestasie"

Die ondervraging gaan oor na die gebeure die betrokke
nag. Appellant vertel dat hy Sondagaand 9 April 1989
vanaf ongeveer 19h00 in sy suster se huis in die
Swartwoonbuurt by Middelburg gesit en drink het. (Dit
blyk later moutbier te gewees het.) Hy gee te kenne
dat hy die hoeveelheid wat hy gedrink het nie kan
onthou nie. Volgens appellant kom beskuldigde no 1

15.

kort voor 10 uur die aand by die drinkplek aan en,
ofskoon hulle nie saamdrink nie, vertrek hulle om 01h00

saam "nadat ek beskuldigde 1 ontmoet het." Hy word
gevra waarheen hulle op pad was en antwoord:

"Toe ons geloop het, het hy vir my gesê ons is op pad Witbank toe en hy het gesê ons sou van Witbank af na Johannesburg toe gaan, want 'n broer van hom sou vir my werk gekry het daar in Johannesburg."

(Dit blyk uit appellant se latere getuienis dat hy op
daardie stadium reeds verskeie maande werkloos was.)
Volgens appellant stap die twee van hulle toe dorp toe
waar hulle by 'n winkel sigarette, brood en Simba-
skyfies koop. (Hy noem die naam van die winkel en is

onder kruisondervraging in staat om die sigarette by
die naam te noem.) Hulle eet toe die kos by h

staanplek vir taxis na Witbank. Omstreeks 02h30 sê

beskuldigde no 1 vir appellant:

"... ons sal daar by Concor moet gaan waar sy vriend hom bevind en hy het gesê daar sal ons 'n voertuig kry. No 1 sê toe vir my dat sy vriend vir ons Johannesburg toe sal vervoer of hy sal die voertuig aan beskuldigde 1

16.

leen."

Appellant se relaas vervolg dan so:

"Beskuldigde 1 staan toe op en ek volg hom toe... Ek volg toe vir beskuldigde 1 na die plek toe en ons is toe by 'n punt agter die firma. Die beskuldigde 1 het toe oor die omheining gespring en hy vra toe vir my om na die voorkant van die firma toe te gaan en vir hom daar te wag ... dit was so 'n kort rukkie, maar ek het daar gesit totdat ek daar gesluimer het... Ek hoor toe 'n persoon skreeu op die perseel, die persoon het drie keer geskreeu en ek gaan toe in die firma in... Daar is 'n opening in die hek, so 'n spasie, die hek is met 'n sleutel gesluit, maar daar was 'n spasie wat wyd genoeg was vir my om in te gaan."

(Blykens die foto's van die uitwysing staan die

regterhekpaal windskeef na regs.) Die oorkonde

vervolg dan:

"Ek is toe by daardie spasie in. Daar was 'n huis aan die eenkant, aan die regterkant soos u nou in die hek ingaan. Langs die huis is daar dromme en dit het vir my gelyk asof die nagwag daar naby die dromme was. Naby die dromme het ek die nagwag gekry lê, hy het op sy maag gelê. Ek het toe gepoog om so tussen die dromme te loop tot by sy kop, en het toe gebuk en na die nagwag toe gekyk en ek hoor toe 'n venster breek. Ek kyk toe in die rigting van waar die venster gebreek het en

17.

ek sien toe beskuldigde 1 kom van daardie rigting. Beskuldigde 1 kom toe by die plek waar ek was, dit is waar die nagwag gelê het, hy wou die nagwag met die yster geslaan het, maar toe keer ek hom. Beskuldigde loop toe van daar af na waar hy die venster gebreek het en hy gaan toe in die kamer in. Toe ek nou kyk na die persoon wat hy aangerand het, het ek so magteloos gevoel en so dronk. HOF: Maar jy het nog niks gepraat dat hy 'n
persoon aangerand het nie? Al wat jy nog sover gesê het is jy kom by die nagwag en die lê daar op sy maag en jy stap toe nader tot daar by sy kop. Ons weet nog nie dat hy asangerand is nie. -- Toe ek daar op die perseel gekom het, het nr. 1 die oorledene, verskoning, die nagwag al geslaan, hy het hom alrêeds geslaan met die yster en hy was besig om daarvandaan weg te gaan.
MEJ. NIEUWOUDT: Het u gesien toe beskuldigde 1 die oorledene slaan? -- Ja. Toe ek tussen die dromme beweeg het, dit was toe dat beskuldigde 1 weggegaan het van die nagwag af. Ek het toe na die nagwag toe gegaan om te gaan kyk waar op sy lyf hy geslaan is.
Toe kom u nou by die nagwag wat op sy maag lê? Jy het, toe gekom by die nagwag wat op sy maag lê en beskuldigde 1 wat weer aangestap kom, en toe, wat het toe daar gebeur? — Hy het weggestap van die nagwag af nadat ek hom gekeer het en gewaarsku het om nie die persoon weer te slaan nie. Ek het vir hom gesê kyk, jy het nou die man beseer."

Hy vertel dan, in nog groter besonderheid as in sy

verklaring aan die landdros, hoe beskuldigde no 1

18.

eiehandig die kluis probeer oopbreek, uiteinde.lik die taak gewonne gee en met bewysstukke "2" en "3" ('n teodoliet en bukswaterpas) uitkom, die minibus aansluit en daarmee wegry. Appellant meld ook, soos in bewysstuk "E", dat hy nie alleen alle samewerking geweier het nie maar vir beskuldigde no 1 telkens probeer oorreed het om sy optrede te staak.
Appellant se hoofondervraging sluit soos volg af:

"Net laastens, kan u aan die hof verduidelik waarom het u nooit weggehardloop van die toneel waar die misdaad gepleeg is nie? -- Ek het nie weggehardloop nie omdat ek dronk was en toe ek nou die nagwag daar sien lê en hy bloei het ek nou meer dronk geword. HOF: Het die bloed jou nog meer dronk gemaak? -- Ja.
Maar jy het ook gesien hoe slaan beskuldigde 1 die nagwag? -- Ja.
En toe was jy te dronk om weg te hardloop, toe jy sien jy is nou hier besig met 'n man wat moontlik 'n moordenaar is? -- Ek het eintlik vergeet om die polisie te gaan soek."

Daarop volg deurtastende kruisondervraging,

eers deur die advokaat namens beskuldigde no 1 en toe
19. deur die staatsadvokaat. In die loop daarvan stel die geleerde regter 'n aantal indringende vrae wat 'n oplaaiende skeptisisme laat deurskemer. Dit blyk egter uit die uitspraak met betrekking tot verlof om te appelleer dat dit nie soseer gegaan het om die wyse waarop appellant getuig het nie. Die opmerking word naamlik gemaak dat appellant "alles behalwe onintelligent is, want hy het glad en vlot en in sekere gevalle amper oortuigend gelieg van begin tot end." Ontleding van die hof a guo se uitspraak op die meriete toon dan ook dat die grondslag vir die verwerping van appellant se weergawe nie die aanbiedingswyse daarvan was nie maar wel die inhoud.
Die verhoorhof se verwerping van appellant se weergawe is op vier hoofoorwegings gebaseer. Ten eerste word bevind dat die verbintenis tussen appellant en beskuldigde no 1 hegter was as wat appellant te kenne wil gee. Appellant se getuienis dat hy vir beskuldigde no 1 "drie maande of drie weke" geken het,

20.

word as belaglik verwerp met die opmerking:

"As hy eerlik was sou 'n mens verwag het dat hy sou sê ek is onseker hoe lank ek hom ken of ek ken hom net van die aand af of van hierdie gebeure of hy sal sê ek het hom voor die tyd geken, maar dit kan 'n paar maande wees of dalk net 'n paar weke wees."

Aansluitend daarby word appellant se getuienis dat hy
eers ná sy arrestasie uitgevind het dat beskuldigde no

1 voorheen by Concor gewerk het, as vals verwerp met
die opmerking:

"Hy het dit in hoof gesê en ook in
kruisondervraging herhaal totdat hy
gekonfronteer is met wat hy aan die landdros
gesê het in bewysstuk "E"."

Gemelde verklaring fundeer ook die verhoorhof se
daaropvolgende bevinding met betrekking tot appellant
se poging om homself van beskuldigde no 1 te
distansieer. Appellant het naamlik in sy getuienis
ontken dat hy en beskuldigde no 1 met mekaar bevriend
was terwyl hy by herhaling in bewysstuk "E" na hom as
sy vriend verwys het. Die verwerping van appellant se

betrokke getuienis word in die uitspraak soos volg

21 .

gemotiveer:

"Dit is 'n leuen, soos ek gesê het dit is 'n leuen omdat die teendeel blyk uit bewysstuk E tot so 'n mate dat die landdros dit nodig gevind het om vir hom te vra nadat hy 12 keer verwys het na nr. 1 as sy vriend: 'Wie is jou vriend' en hy het toe gesê dat dit Job is, dit wil sê beskuldigde 1. Sy verduideliking dat hy maar deurgaans na sy mede-trawant verwys het as sy vriend omdat die tolk dit vir hom gesê het, gaan nie op nie. Hy het 'n amptelike tolk gehad en dit is onwaar dat die tolk vir hom daardie begrip of woorde in sy mond sou gelê het."

Die verhoorhof se redenasie met betrekking tot

appellant se pogings tot distansiering word dan soos

volg saamgevat:

"Die rede natuurlik waarom hy alle vooraf kennis en verwysing na nr. 1 as sy vriend probeer vermy, is omdat hy gepoog het om die hof te mislei ten aansien van hulle optrede. As die hof bevind het dat hy en nr. 1 totale vreemdelinge was dan sou dit meer waarskynlik kon volg dat hulle nie die gemeenskaplike opset gehad het om daardie aand te gaan roof nie."

Die tweede hoofoorweging waarom die

verhoorhof appellant se weergawe verwerp, is dat hy sy
graad van beweerde dronkenskap sou oordryf het. Die

22.

tyd wat verloop (nagenoeg twee uur) en die afstand wat

te voet afgelê word (ongeveer 3 kilometer) ná appellant

hulle die drinkplek verlaat, word oorweeg in samehang
met appellant se vermoe om haarfyn besonderhede van die

noodlottige nag se gebeure te verstrek. Met betrekking

tot die appellant se bevonde leuenagtigheid aangaande

sy dronkenskap word ook die volgende opmerkings gemaak:

"Aan die landdros sê hy in bewysstuk E dat hy en nr. 1 oor die draad (en 'n mens kan maar net kyk na die foto's om te sien hoe hoog dit is) gespring het. Hy het goed besef 'n dronk man kan dit nie doen nie en daarom het hy die hof probeer beïndruk met sy dronkenskap en toe het hy skielik by 'n hek wat toegesluit word om skelms uit te hou, met gemak tussen die twee hekke 'deurgeskuif'."

Die derde grondslag vir die hof a quo se

verwerping van appellant se weergawe is dat sy
voorgegewe rol as passiewe toeskouer inherent
verwerplik is as 'n growwe onderskatting van die

intelligensie van hierdie hof." In die besonder word
bevind dat appellant se weergawe met betrekking tot die
brandkluis vals is:

23.

"Natuurlik wil hy hom disassosieer met die brandkluis wat weggesleep is onder die tafel uit. Toe hy gevra word oor die posisie van die brandkluis wat nou totaal en al anders is, denkende daaraan dat dit 200 kilogram weeg, kom hy met die antwoord hy het nie gesien of daar dalk nog meerdere tafels was nie."

In die vierde instansie steun die hof benede

vir sy verwerping van appellant se relaas op die
teenstelling tussen die voorgegewe voorneme om vervoer
na Johannesburg te bekom met 'n rit in die
teenoorgestelde rigting wat inderdaad onderneem is. By
wyse van samevatting en slotsom word dan soos volg
bevind:

"Alles aanduidings, nie net alleen dat hy 'n valse relaas opgedis het aan hierdie hof nie, maar ook aanduidend daarvan dat hy hom geheel en al vereenselwig het en meegewerk het aan die roof en die diefstal en geweet het dat nr. 1 daardie yster gaan gebruik en gesien het dat hy die yster gebruik om die oorledene se kop te verbrysel, sonder dat hy enige aanduiding gee dat hy 'n ander gesindheid het anders as om hom totaal en al te assosieer met die handelinge van nr. 1.
Myns insiens het die staat derhalwe sonder enige redelike twyfel bewys dat beskuldigde 2 die gemeenskaplike opset gehad

24.

het met nr. 1 en wat daarop gerig was om die oorledene se lewe te neem, daarna te roof en dat hulle minstens die twee items, bewysstukke 2 en 3, geroof het en daarna die Kombi wat behoort het aan die persoon genoem in die klagstaat, waarvan die sleutel in die besit van die oorledene was, gesteel het en daarmee weggery het."

In hierdie hof is die aanval op appellant se

skuldigbevindings op 'n tweeledige grondslag aangevoer.
Ten eerste is betoog dat die verwerping van appellant
se weergawe nie geregverdig was nie; tweedens en in
die alternatief is aangevoer dat, al sou sodanige
verwerping geregverdig gewees het, 'n gemeenskaplike
opset tussen appellant en beskuldigde no 1 nietemin nie
bo redelike twyfel bewys is nie. Van die kant van die
Staat is daarenteen betoog dat appellant se skuld aan
al drie die ten laste gelegde misdade na behore bewys

is. In wese word die verhoorhof se geloofwaardigheids-
bevindings en afleidings ondersteun, naamlik dat
appellant en beskuldigde no 1 na die Concor-perseel
gegaan het met die afgesproke plan om die oorledene,
25. wat andersins vir beskuldigde no 1 sou kon uitken, te dood om hul beplande inbraak en diefstalle te kan pleeg.
By die beantwoording van die kernvraag of die Staat bo redelike twyfel appellant se skuld aan die misdade bewys het, staan die besondere aard van sy verweer myns insiens voorop. Die vraag is dan meer spesifiek of appellant se verweer dat hy 'n blote toeskouer was toe beskuldigde no 1 die misdade pleeg buite redelike twyfel as vals bewys is. Sodanige vraag verdeel op sy beurt in twee afsonderlike (dog aanverwante) vrae, naamlik of dit redelik moontlik waar is (i) dat appellant sonder 'n ooreenkoms om te roof saamgegaan het met beskuldigde no 1 en, indien wel (ii) dat appellant hom nie op die toneel deelgenoot aan 'n
gemeenskaplike doel gemaak het nie.

By die beantwoording van beide vrae moet voor oë gehou word dat dit gaan om die opweging van omstandigheidsgetuienis enersyds teenoor die mondelinge

26.

getuienis andersyds van appellant - getuienis wat
weliswaar onweerspreek staan maar in bepaalde opsigte

kritiekwaardig is. Wat laasgenoemde faktor betref,
moet rekening gehou word met die bekende caveat in S v
Steynberq, 1983 (3) SA 140 (A) op 146A-D.

"Ofskoon by die beoordeling in 'n strafverhoor van die getuienis as geheel 'n leuen deur 'n beskuldigde in die weegskaal gewerp moet word, moet nogtans teen die gevaar van 'n oorbeklemtoning van die oortuigingskrag daarvan gewaak word. Kyk R v Du Plessis 1944 AD 314 op 323. By'n waardebepaling van die bewyskrag van 'n beskuldigde se valse verklaring moet daar na al die omstandighede van die besondere geval gekyk word."
Die agterdogwekkendheid van die omstandighede

is vanselfsprekend. Die blote tyd en plek van die
samesyn is nou eenmaal verdag terwyl die rede wat
appellant vir hul samesyn verstrek, inherent
onoortuigend is. Bowendien, as appellant geglo moet
word, sou beskuldigde no 1, sonder 'n afspraak en ten
aanskoue van 'n nie-vertroueling, die misdade pleeg.
Appellant, wat op sy weergawe alle rede het om hom uit
27. die voete te maak, bly nie alleen teenwoordig nie maar vergesel vir beskuldigde no 1 in die gesteelde minibus en keer eers die Woensdagoggend saam met hom terug na Middelburg. Appellant se beroep op sy dronkenskap as verduideliking vir sy optrede is dan ook tereg deur die verhoorhof verwerp.
Daar kan nietemin nie met die verhoorhof saamgestem word wat betref die vier gronde vir verwerping van appellant se verweer nie. Ten eerste moet appellant se advokaat gelyk gegee word dat die onbevredigende aspekte van appellant se getuienis hoofsaaklik betrekking het op minder belangrike weersprekings tussen sy getuienis en sy buitegeregtelike verklarings. Die gebruik van die woord "vriend" in bewysstuk "E", waarop die verhoorhof die klem laat val het, is na my mening nie werklik so 'n
gewigtige oorweging nie. Dit is wel so dat die woord herhaaldelik voorkom maar dis betekenisvol dat appellant destyds byvoeg dat hy sy sogenaamde vriend se

28.

van nie ken nie, aanduidend daarvan dat die verwantskap tog nie so danig heg was nie. Daar moet ook onthou word dat die verklaring nie appellant se ipsissima verba is nie maar uit Zulu in Afrikaans oorgetolk is. Die spesifieke woord wat appellant in sy eie taal gebruik het, mag nuanses hê wat nie ooreenstem met die woord wat die tolk goedgevind het om as Afrikaanse ekwivalent te gebruik nie. Bowendien kan daar, selfs sonder oortolking, nie te veel van die gebruik van 'n
enkele woord in die mond van 'n ongeletterde soos appellant gemaak word nie. So byvoorbeeld kan die woord "vriend" na gelang van sy samehang meerdere betekenisse dra waaronder die van 'n blote metgesel.
Insgelyks kan daar weinig gewig geheg word aan die waargenome weerspreking oor hoe lank appellant vir beskuldigde no 1 sou geken het. Die verhoor vind immers ses maande na die gebeure plaas en die vaagheid oor die duur van 'n kortstondige kennistydperk so lank tevore is nie inherent verwerplik nie. Dieselfde geld

29.

die wyse waarop hy sodanige vaagheid verwoord. 'n Geletterde kon dit dalk anders gestel het maar die uitdrukkingswyse is nie per se verwerplik nie. Voorts is daar geen werklike loënstraffing in bewysstuk "E" te vinde vir appellant se getuienis dat hy ná sy arrestasie te hore gekom het dat beskuldigde no 1 by Concor gewerk het nie. Ten tyde van die aflegging van bewysstuk "E" was hy immers reeds in hegtenis. Appellant betwis ook nie dat hy ten tyde van die aflegging van die verklaring aan die landdros geweet het dat beskuldigde no 1 by Concor gewerk het nie en sê dat hy die kennis na sy arrestasie verwerf het. Dit is nie onbestaanbaar met sy mededeling aan die landdros, ná sy arrestasie, dat beskuldigde no 1 hom daarvan vertel het nie. Sy verdere getuienis dat hy sodanige kennis eers 'n maand na sy arrestasie bekom het, is natuurlik wel daarmee onbestaanbaar.
Ek meen ook nie dat die verskuiwing van die brandkluis, waarop die verhoorhof gesteun het, as 'n
30. faktor in 'n omstandigheidsketting teen appellant ge-bruik kon word nie. Die getuienis van Hertz was dat die kluis los onder 'n tafel gestaan het en deur 'n enkele persoon uitgeskuif kon word. Sy verdere getuienis dat hy met 'n helper die kluis uit die kantoor uitgeneem en onder 'n boom daarbuite geplaas het, bevestig dat beskuldigde no i geredelik daartoe instaat sou gewees het om dit alleen van onder die tafel uit te beweeg. Die vraag ontstaan tewens hoekom beskuldigde no 1 en appellant, as hulle dan saamgewerk het, nie die brandkluis ook gesteel het nie. Die oorledene was immers reeds skadeloos gestel, die omstandighede was sodanig dat beskuldigde no 1 nie gehuiwer het om met die skyfslyper aan die brandkluis te werk nie, hy het al die sleutels in sy besit en die minibus staan reg as vervoermiddel.
Die verhoorhof se benadering tot appellant se weergawe dat hy nie aan die pleging van die misdade deelgeneem het nie, kan om twee redes nie ondersteun
31. word nie. Ten eerste is dit in beginsel nie korrek om dit as 'n poging tot dissosiasie te kenskets nie. Die onuitgesproke premisse daarby is immers dat daar wel assosiasie was wat appellant probeer wegpraat terwyl die bestaan al dan nie van sodanige assosiasie juis die vraag is wat uitgemaak moet word. Ten tweede kan die geloofwaardigheid van appellant se poging tot dissosiasie nie deurslaggewend wees by die bepaling van sy skuld nie. 'n Bevinding dat hy leuenagtig poog om hom van beskuidigde no 1 te distansieer is ewe versoenbaar met skuld as met onskuld. As argumentshalwe aanvaar word dat hy wel bloot 'n toeskouer was, is dit te begrype dat hy die grootste moontlike verwydering tussen hom en beskuldigde no 1 sou wou voorhou. As daarenteen uitgegaan word van die veronderstelling dat hy wel aan die pleging van die misdade deelgeneem het, sal hy ewe naarstig probeer om hom te dissosieer.

Bowendien meen ek dat appellant se getuienis
32.

met betrekking tot die assosiasie nie verwerplik is nie. Daar moet 'n mate van gewig geheg word aan die konsekwentheid waarmee hy by vier afsonderlike geleenthede sy weergawe te kenne gee, naamlik aan die landdros (bewysstuk "E"), tydens die uitwysing aan die polisie (bewysstuk "H"), tydens die pleitverrigtinge ingevolge artikel 119 van Wet 51 van 1977 (bewysstuk "B") en by die verhoor. Dat daar weersprekings is, staan vas. Vraag is egter hoe wesenlik hulle is, veral gesien in die samehang van dit wat konsekwent is. Appellant meld wel in bewysstuk "E" dat "ons" oor die draad gespring het terwyl hy by die verhoor getuig dat hy aanvanklik voor die hek bly staan het en dáár in is na hy oorledene hoor skreeu het. Hy noem egter ook in bewysstuk "E" dat hy in opdrag van beskuldigde no 1 by "n leë drom by 'n hek" bly staan het en vandaar die oorledene hoor skreeu het. Die dag na hy die verklaring voor die landdros aflê, begin hy sy uitwysing aan die polisie by 'n punt buite die

33.

toegangshek wat hy aanwys as die plek waar hy sou
gestaan het toe hy die oorledene hoor skreeu. By die
pleitverrigtinge op 16 Junie 1989 sê hy ook:

"Ek het buite gestaan en ek hoor 'n persoon huil... Ek sien net toe hy daar gelê het gaan kyk wat nr. 1 gedoen het."

Sy beskrywings van beskuldigde no 1 se daaropvolgende
handelinge en van sy eie reaksies daarop toon geen
noemenswaardige onderlinge afwykings nie. Inteendeel,
op die keper beskou, moet daar ten gunste van appellant
bevind word dat hy 'n betreklik omstandigheidsryke
relaas by vier verskillende geleenthede oor 'n tydperk
van ses maande konsekwent kon verstrek.

Dit alles in ag genome, is dit redelik

moontlik waar dat appellant nie vooraf met beskuldigde
no 1 afgespreek het om saam die misdade te gaan pleeg
nie? Is dit nie ook redelik moontlik waar dat
appellant hom nie later deelgenoot aan sodanige misdade

gemaak het nie? Met betrekking tot beide vrae dien

daarop gelet te word dat appellant se leuenagtigheid 'n

34.

faktor is wat in die weegskaal geplaas moet word, maar dat dit op sigself nie dien om leemtes in die Staatsaak te vul nie: Die pleging van die misdade is bewys; beskuldigde no 1 erken sy skuld; appellant erken sy agterdogwekkende teenwoordigheid by die pleging maar ontken enige deelname; hy is in bepaalde opsigte leuenagtig. Dit en dit alleen is die saak teen appellant. Wat eersgenoemde vraag betref, meen ek dat daar nie gesê kan word dat die omstandighede noodwendig dui op 'n afspraak nie. Ondanks die verdagte omstandighede van die samesyn op die toneel in die nagtelike ure en die onbevredigende aspekte van appellant se getuienis, meen ek nie dat sodanige afspraak 'n noodwendige afleiding is nie. Dit is wel redelikerwys moontlik dat beskuldigde no 1 sonder afspraak gereken het dat appellant sou meehelp ná hy gekonfronteer is met die fait accompli van die aanranding op die oorledene en die aldus verkreë geleentheid om te kan steel.
35. Wat die tweede vraag betref, meen ek ook nie dat daar by wyse van noodwendige afleiding bevind kan word dat appellant, sonder 'n voorafgaande afspraak, hom op die toneel vereenselwig het met beskuldigde no 1 se misdade nie. Dat hulle saam in die gesteelde voertuig en met die gesteelde teodoliet en bukswaterpas wegry, twee dae saam vertoef en dan saam terugkeer, kan wel daarop dui dat appellant hom vereenselwig het met een of meer of al die misdade wat beskuldigde no 1 in sy teenwoordigheid gepleeg het. Maar daar kan myns insiens geen pertinente inhoud aan sodanige vereenselwiging toegeskryf word nie. Op welke tydstip, op welke wyse en ten aansien van welke handeling(e) van beskuldigde no 1 sou dit gewees het? Die getuienis bied geen antwoord nie. Belangriker nog kan daar geen noodwendige afleiding gemaak word van enige pertinente actus reus deur appellant nie. Daar is niks in die bewese feitekompleks wat appellant se deelname aan die misdade nodig sou gemaak het nie. Beskuldigde no 1 het
36. die nodige binnekennis gehad om die oorledene te oorweldig, die inbraak te pleeg, met die voertuig die gesteelde goed te verwyder en dit te gaan wegsteek. As dit eenmaal redelik moontlik waar is dat appellant 'n blote toeskouer was en - willig of onwillig - saamgery het in die gesteelde voertuig dan het hy geen misdaad gepleeg nie. En ek meen dat sodanige afleiding nie bo redelike twyfel deur die totaliteit van die getuienis uitgeskakel is nie.
Die appèl word gehandhaaf. Die skuldig-bevindings en vonnisse word tersyde gestel.

J.C. KRIEGLER WN AR

CORBETT HR
STEM SAAM FRIEDMAN AR

---